​​Уг удхыень хараадаа абая

Бүгэдэ буряадуудай “Алтаргана” болон Сурхарбаамнай дүтэлжэ, бэлэдхэл хаа-яанагүй эхилэнхэй. “Буряад үнэндөөшье” һанамжа, дурадхалнуудаа уншагшаднай эльгээнэ.

Агын Шулуутайһаа гарбалтай Ринчинэй Дамдинжаб манай сурбалжалагшатай һанамжаяа хубаалдажа, хэдэн дурадхал оруулха хүсэлтэй байһанаа мэдүүлээ.

“Алтарганын” үнгэргэгдэхэ нютагта бүхы дэлхэйн булан бүхэнһөө буряадууд сугларна. Тиимэһээ орон нютагаа, ажабайдалайнгаа һайн талануудые хүндэтэ айлшадтаа харуулха арга боломжо дүүрэнээр олгогдоно. Нютаг нютагуудта хизаар ороноо шэнжэлэлгын, түүхын музейнүүд бии ааб даа. Теэд мүнөө сагта яажа ажаллажа, ямар байдалда байһаниинь ондоо асуудал. Теэдшье хүн бүхэн музей бүхэнөөр ябахагүй. Тиимэһээ холо ойгуур аяншалдаг “Алтарганада” хэды дахин хабаадаһан Дамдинжаб ахатан иигэжэ һанамжална:

«Мүнөө Агада үнгэргэгдэхэ хадань, тойрогой музейнүүдэй гол үзэмжэнүүдые аятайгаар буулгажа абаад, хажуугаарнь уран хурса, тодо хэлэтэй хүнүүдээр залгуулан уншуулһан видео-клип гэел даа, олондо дурадхаха. Мүнөөнэй автобусууд элдэб экрануудтай. Ага хүрэтэрөө яһала олон хүнүүд Агын буряадуудай ажабайдалтай танилсаха аргатай болоно. Мүн хубиин авто-хүлэгүүдээр ябаха зондо дискнүүдые дурадхаха. Утын харгыда хүн бүгэдэ олон һонин мэдээсэл абаха болоно.

Мүн баһа хүн бүгэдэ Буряадай телевидени харанагүй. Хараашье һаа, нэгэ дамжуулга нэгэл дахин хараа бэд даа. “Буряад орон”, “Тоонто нютаг”, “Мүнгэн сэргэ” болон бэшэшье угайнгаа заншалнуудые харуулһан буряад дамжуулгануудые эблүүлэн харуулбал, ехэл зохид байгаа. Мүн баһа дамжуулгануудые бэлдэхэдээ, һонирхолтой асуудалнуудые табиха.

Иимэ ябуулга хэбэл, буряад хэлэеэ үргэхэ, соёлоо дэлгэрүүлхэ, түүхэеэ мэдэхэ, ёһо заншалаа сахиха гэһэн шухала хэрэгүүднай нилээд урагшатай боложо үгэхэ».

Эндэ Дамдинжаб ахатан аяншалгынгаа бодолнуудаар хубаалдана. Буурал эхэ Буряад орондомнай нангин шүтөөнтэй уула обоонууд, аршаан булагууд олон. Дабаан бүхэндэ – барисанууд. Үнгэрһэн арбаад жэлнүүдтэ Бандида хамба лама Дамба Аюшеевэй үүсхэлээр арад зонойнгоо үмэнэ аша габьяатай хамбанарай тоонтодо нангин субарганууд бодхоогдоо. Теэд эдэ ехэ нангин шүтөөнүүднай ямархан оршон байдалдаб?!

Хүн бүхэмнай утын харгыда ябахадаа, дабаа дабшануудта байжа, үргэл мүргэл үйлэдэжэ, “урдаа сагаан, хойноо бараан” ябахаяа, һанаһан хэрэгэйнгээ номуун ёһоор бүтэхые шэбшэн мүргэжэ, зурамуудые уяна, угайдхадаа, торгон хадагуудые амиды модонуудта бажуутарнь уяжархина! Тиигэжэ буян үйлэдэхын орондо хара нүгэлдэ унана – хадагууд тон бүхэ торгоор бүтээгдэнэ. Зуугаад жэлэй үнгэртэр тэрэл ёһоороо, үнгэ зүһөө алдаашье һаа, бүхэ зандаа байха. Тиимэһээ модые таһа орёожо, ургахаһаань байтагай, туйлай ехэ зоболонтойгоор хатаажа хосорооно.

Урдандаа иимэ юумэ үгы байһан: зурамууд юрын бүдһөө хахалан шуулагдажа абтадаг һэн - тиимэ бүд удаан байдаггүй. Түмэр хайшаар хайшалдаггүй байгаа. Мүн баһа ямар нэгэн модоной мүшэртэ уяха бэшэ - аятайханаар үлгэдэг байһан. Зорюута зурам абажа ябаагүй һаа, моринойнгоо хилгааһа үлгэжэрхидэг һааб даа. Мүнөө сагта сэбэр зуруул табидаг. Иигэжэл арюун сэбэрээр мүргэн шүтэжэ, буян үйлэдэе.

Харин тэрэ зоболонто мододые яажа сүлөөлхэб гэһэн асуудал гарана. Эндэл лама багшанарай, бөө удагануудай туһа заабари хэрэгтэй - юрын хүн тэдэ шанга боолтонуудые таһалхаяа хэмшээрхэнэ! Уг удхыень мэдэхэ хэргэм зэргэтэйшүүл иигты ба тиигты гэжэ уряалхал даа.

Тэрэ ехэ субарганууднай баһа ямар байдалда байнаб? Һайн һанаатай, һайхан заяатай зон үдэртөө зула бадараажа, һан бунгаар унайлжа байна. Харин зарим субарганууд хэндэ хэрэгтэй юм, юундэ бодхоогдоһон юм – мэдэхын аргагүй. Тиигээд мүргэхэһөө байха, хэнэйшье хаража, һахижа байһаниинь харагдахагүй юм. Иимэ ехэ шүтөөн бодхооһон хадаа мүргэжэ, шүтэжэ байхал даа!

«Алтаргана» нааданда хабаадаһан зон бидэ хэдыдэхи һуурида гарабабибди гэжэ ехэтэ һонирходог. Арсалдахашье ушарнууд дайралдадаг. Тиимэшье юм бэзэ – ямаршье нааданда дүнгүүд гаргагдахал ёһотой. Теэд эндэ Дамдинжаб ахатан баһал өөрын һанамжа дурадхана:

«Нэгэ «Алтарганада» илабал, тэдыдэхи «Алтарганын» абарга солотой болоо гээд лэ, дахин дабтажа иимэ соло үгэнгүй, залуушуулаа дэмжэхэ, тэдэнэй дунда бэлигтэйшүүлые элирүүлхэ, улам дээшээ ургахыень зоригжуулха ёһотойбди.

Тиихэдэ харгы бүхэндэ урдатнай тиимэ шүтөөн угтана гэһэн мэдээсэл байха ёһотой: уг удхыень ойлгонгүй, бүд бүтүү мүргэхэдэ, юун болохоб даа!»

Нэрэдээ таараха ёһотой

Сэтгүүлшэдэй ветеран Раднацырен Цыденжапов Сурхарбаан тухай һанамжаяа уншагшадта дурадхана:

«Буряадтамнай зунайнгаа һайндэрые «Сурхарбаан» гэдэг. Энэ нааданда заншалта «Эрын гурбан наадан»: мори урилдаан, һур харбаан, бүхэ барилдаан үнгэргэгдэжэ байгаа. Тиихэдээшье «Сурхарбаан» гэжэ нэрэ таарахагүй байгаал даа, нэгэл зүйлынь нэрлэгдэнэ ха юм. Тиигэһээр гар бүмбэгэ, удаань гиир үргэлгэ оролсоо. Һүүлэй жэлнүүдтэ үшөө шагай, шатар, һээр шааха зүйлнүүд оролсоно; эрэшүүлтэй зэргэ эхэнэрнүүд барилдана, һур харбана, шагай, шатар наадана. Тиимэһээ хамба лама Дамба Аюшеев зүб лэ хэлэнэ гэжэ һанагдана.

Бүгэдэ арадайнгаа энэ наадые «Арадай найр» гү, али ганса үгөөр «Наадан» гэжэ нэрлэбэл, алдуу болохогүй гэжэ һананаб.

Минии һанахада, үнгэрһэн зуун жэлэй табяад онуудта шүүжэ гараһан барилдаашадта, мэргэшүүлдэ, мори унаашадта урданай магтаал дууе халта хубилгажа, саг үедөө тааруулһан магтаалай дуунуудые зорюулдаг һэн. Тиихэдэ Баатар Батоевой шүлэгөөр Владимир Дамбаевай зохёоһон һүр жабхаланта «Сурхарбаан» дуун байна. Илагшадые амаршалан шагнахаяа тайзанда урихадань, тэрэ зандань гү, али халта үгэнүүдыень һэлгээд, энэ дуугаар угтажа байбал, һүртэй гоё байха һэн гэжэ һанагдана.

Эдэ һанамжануудые эмхидхэгшэд хараадаа абажа, сэхэ бэелүүлжэ шадахагүй һаа, үхибүүдэй мүрысөөндэ туршаад үзэг лэ. Жэшээнь, түрүү һуури эзэлһэн барилдаашадта:

Хүдэр шамбай хүбүүднай

Дүрэ буляан барилдаад,

Шуумар бүхын алдарые

Дуулан магтан юрөөе!

Жаргалта Буряадайм,

Буряадайм

Жабхаланта дуунууд, дуунууд,

Барилдаан дээрэ

сууряатан зэдэлнэ -

Барилдаан, барилдаан,

барилдаан!

Хүндэтэ уншагшад, Раднацырен Дондоковичой болон дээрэ хэлэгдэһэн Дамдинжаб ахатанай һанамжа дурадхалнуудые ханамжатайгаар уншажа, һонор ухаандаа ухамайлжа, өөһэдынгөө һанамжануудые дурадхахыетнай уряалнабди. Булта бүгэдөөрөө арад зонойнгоо найр наадануудые зүб мүрөөрнь ябуулхаяа, һайн һайханаар үнгэргэхэеэ оролдоёл!

Радна-Нима Базаровай гэрэл зураг