1081
(Үргэлжэлэл)
«Агын буряасууд гээшэднай бэшэ буряасуудтаа оробол, үлүү баян, бардам байhан юм. Тиимэhээ үшөө үлүүсэ ехэ адууhа мал, гэр байраяа алдаhан, сүлэлгэ, хаатарга гээшэдые даншье ехэ үзэжэ зобоhон зонууд байха», - гэжэ лама зиндаатай байhан хүн хадаа түрмэ, ссылкэдэ ябаhан эсэгынгээ нэгэтэ хэлэжэ байhыень бишье дуулаhан байнаб.
Үнэхөөрөө, яаhан олон нютагайнгаа лама санаартан, баян шударган зонуудай түрмэ, сүлэлгэ гээшые hайса үзэhэн, заримашуулайнь Монгол руу тэрьедэhэн, тэндэ Чойбалсанда баhуулжа, буудуулжа эхилхэдээ, саашаа Хитадай дайда хүрэтэр тэрьедэжэ ошоhон, тэндэшье тулижа, зобожо ябаhан тухайнь Д.Цырендашиев өөрөөшье уhа нюдэн болохын тэндэ бэшэнэ гээшэб!
«Бандит» гүүлээд, барһан даа...
Долгор Бальжинима хоёр гэртэхинтэеэ баян «хулааг» гүүлээд, гэр байраhаа үлдүүлнэ, тоногдоно, тэрьедэнэ, голой эрьедэ нүхэн соо байрлана, баригдана. Бальжинимань буудуулжа, Долгор Туруханска руу, hүүлдэнь Колыма руу сүлэгдэнэ. Эндэ мүн лэ зобожо ябаhан Жабай Дугар эсэгэтэеэ харгыда халта уулзашана. Үрзэгэ арзага түлхюулээд, ёборуулаад лэ, хоёр тээшээ тэрэ зуура шэдүүлшэнэд. Долгор дахинаа эсэгэтэеэ нэгэтэшье уулзаагүй.
Һүүлдэнь түрмэ сүлэлгэhөө амиды гарасалдажа шадаhаншье hаа, Ага нютагтаа байха эрхэгүй байhандаа, эндэ тэндэ тулижа, зобожо, зондо шоо үзүүлжэ, «бандит Долгор» гүүлэжэ ябана. Аяар 30-40 жэлэй үнгэрhэн хойно, 1970-аад оноор, нютагаа бусажа шадана. Энэ ехэ сагай үнгэрhэн хойно хорёод наhандаа сагдаа-милиисэhээ тэрьедэжэ ябахадаа, харгыдань дайралдаhан нэгэ hайн айлайда нёлбоhоёо hайса дуhалуулжа байжа, hүүлшынхиеэ хүхөө хүхүүлээд, орхижо ошоhон хүбүүгээ бэдэрхэ гэжэ шиидэнэ. Эхэ хүн хадаал эхэ! Шиилкын, Нэршүүгэй, Балейн районуудай ород дэрээбэнгүүдээр hурагшалжа, оложо ядаад, Нэршүү хотын хозмагай хэрэлсы дээрэ хүлөө амаруулжа hуухадань, «Урал» мотоциклай урда хойнонь hундалдаhан хэдэн залуу эрэшүүл ерэжэ тогтошоно. Тэдэ ородууд соо байhан ганса буряад хүниие харажархихадаа, Долгор тэрэ дороо нюур шарайгаараа Бальжинима эсэгэдээ тон адли байхадань, энэ хүбүүмни гэжэ гансата таажа шадана. Теэд тэрэнь урдаhаань: «Бабушка, я вас не знаю», - гэжэ байхадань, яаха болонобши? Иимэл даа, тобшохоноор хэлэхэдэ, «бандит Долгорой» наhанайнь намтар.
Үнэн, худалай урилдаан соо
«Хэндэшье хоро хээгүй хүдөөгэй буряадай хайрата үринэр оршолонто юртэмсын химараан соогуур хумхиин тооhон шэнгеэр хосорhониинь хайратайл», - гэжэ «Сүүгэлэй дасан», «Сэмүүн саг» номуудай автор бэшэнэ.
Үнэн худал хоёр адли урилдажа ябадаг. Мүнөө болоходо, үнэн гээшынь урагшаа гаража ерэжэ, бодото дээрээ болоходо, Октябриин хубисхал, Зүблэлтэ засаг «төөригдэhэн хуби заяа» гээшыень Аламжа Жалма, тиихэдэ Долгор Бальжинима хоёртошье, алинданьшье адли үзүүлhэн болоно.
Аба эжы хоёрнай амиды бурхад гэжэ хэлсүүлдэг. Аба эжыншни, өөрыншни түрэhэн, тэнжэhэн нютагhаа hайхан орон нютаг ондоо тээгүүр олдохо юм аал? Эндэхэнэмнайл Бурханай, Нирваанай орон гээшэнь байна бэшэ гү? Тиимэhээ З. Лхамаевай «Байгал» сэтгүүлдэ бэшэhээр, зол жаргалаа олохом гэжэ Гаутамын орёо харгыда гаража, хари газараар төөрижэ, тэнэжэ ябаhаниинь хэршье зүйтэй байха хаб?
Совет засагай hалаад, hандараад байхада, тэрэ үеын ажабайдал харуулhан уран зохёол хэр зэргэ, хэр удаан хүнэй сэдьхэл, ухаан соо байха хаб? Наhатай боложо ябаhан бидэ үшөө ойлгожошье байба гэлэйбди, харин 30-50 жэлэй үнгэрхэдэ? Урдаа хараха баян бардам зонуудаа (Совет засагтай засаггүй, саг hайжаржа, ганса Агаhаа тэрэ үе сагуудта Сультим, Пётр Бадмаевуудhаа эхилээд, саашаа гэхэдэ, Гомбожаб Цыбиков, Цыбен Жамцарано, Базар Барадин гэхэ мэтэ шанга шанга хүбүүд урагшаа гаража ерэжэл байгаа бэшэ аал?), лама санаартанаа, дасан дуганаа муушалжа бэшэhэн уран зохёолшоднай hүүлдэжэ ерэхэдээ, ерээдүймнай халаанда хэр зэргэ хүндэтэй байха хаб?
Би мүнөө болоходо hанагшаб, хайран Даширабдан Батожабай дан лэ hаа сагhаа урид түрэшэhэн хүн гэжэ. Мүнөө hаа, худал зохёогдоhон Аламжа Жалма хоёр тухай бэшэ, үнэн дээрээ байhан Долгор, Бальжинима мэтэ зонуудай хуби заяагаа алдаhан, төөриhэн тухайнь ялас гэмэ зохёолнуудаа заатагүй бүтээхэ hэн. Юрэдөөл, намhаа мүнөө: «Ши «Төөригдэhэн хуби заяан» «Сэмүүн саг» хоёрой алинииень саашадаа өөртөө гэжэ шэлэжэ абажа ябахабши?» - гэжэ хэн нэгэнэй hураа hаань, хоёрдохииень гэжэ мэдүүлхээрээл мэдүүлхэ байнаб.
Эхииень эндэ уншагты:
Агуу Батожабайе ахима гү?
Александр ЛЫГДЕНОВ
