​Ухаатай, туһатай, эзэндээ үнэншэ

Буряад-монголшууд банхар нохойнуудые анхан сагһаа үсхэжэ, нүхэсэжэ ажамидарһан юм. Теэд сагай эрхэ байдалаар эдэ нохойнууд манай нютагта үгы хэгдэһэн, гансал Монголдо үлэһэн байгаа. Хэдыхэн жэлэй урда Ивалгын аймагта ажаһуудаг Александр Николаевич Цыретаров Монголоор ябахадаа, эдэ нохойнуудые хараад, ехэ дурлажа, үсхэбэрилжэ эхилээ. Тэрэнэй, мүн нохойдо дуратай нэгэ хэдэн хүнэй һайгаар манай эндэ үндэһэн буряад нохойнууд олошоруулагдажа байна. 

Гүйхэн бодолтон гүйлдөөд лэ... Юумэнһээ урид шиидхэбэри абажа байжа, түрүү зэргэдэ гүйлдэдэг ноёд һайд ямаршье сагта байдаг гээшэ аабза. Зүблэлтэ засагай үедэ, 1950- 60-аад онуудаар, буряад үүлтэрэй хонин шэрүүн нооһотой, үхэрнүүднай багаар мяха, һү үгэнэ гэһэн шалтаг бариһан иимэ гүйхэн бодолтой ноёдой «ашаар» үндэһэн малнай үгы хэгдээ һэн. Харин мяха тушааха түсэб дүүргэхэ зорилготойгоор тэмээдшье дууһан тушаагдаһан юм. Гадна хото хорёо һахижа байһан буряад-монгол банхар нохойнууд үбшэ тараана гэгдээд, үндэһөөрөө хюдагдаһан байха. 

- Жэнхэни буряад-монгол нохой гээшэл даа. Анхандаа хотошо гээд нэрлэдэг лэ байһан. Жэлэй дүрбэн сагта малаа адуулжа ажамидардаг буряад-монгол арад түмэндэ дүрбэн хүлтэ нохой гээшэ амаргүй ехэ туһа асардаг байһаниинь мэдээжэ. Ямаршье арад нохой гээшые хүнэй дүтын нүхэр гээд хэлсэдэг. Банхар хото хорёогоо шэлүүһэн, шоно, бусад арьяатанһаа хамгаална. Үдэрынь малаа дахаад ябажа адуулна, үдэшэндөө гэр байраяа һахина. Малшанда ажалыень амар болгоно. Һайнаар һургагдаһан нохой гансаараашье малаа харюулаад ябаха аргатай. Оройнь туугаад ерэшэхэ, һүрэгөө хэзээдэшье хаяхагүй. Бэеэр томо хадаа хүнэг хүнэгөөрнь эдеэ эдинэ гэжэ һанаа ёһотойт. Үнэн дээрээ тиимэ бэшэ. Банхарнууд хаб нохойһоошье ехээр эдихэгүй. Дулаанай сагта өөһэдөө зумбараа, жэрхи гэхэ мэтэ элдэбын амитадые агнажа хооллодог, - гээд, Александр Цыретаров үнэн нүхэр тухайгаа хөөрэнэ. 

Банхарнууд тон ухаатай, зүрхэтэй, эзэндээ үнэн сэхэ, харахадашье, хөөршөөмэ гоёхонууд. Жэлэй нэгэ дахин 10 хүрэтэр гүлгэдые асардаг. Ехэнхидээ хара үнгэтэй, хүрин хасартай, харин үбсүүндээ сагаан толботой байхаяа һанадаг. Мүн онсо илгаань гэхэдэ, нюдэн дээрэнь хүрин тэмдэгүүд байха. Тэрээнһээнь боложо, дүрбэн нюдэтэй гээдшье хэлэдэг. 

Хүхэ арьяатанай малдань добтолхо болоо һаа, энэ нохой тулалдаха, амин бэеэ хайрлангүй байлдаха. Теэд банхарнуудай эзэлжэ байһан газар дээрэ шоно балай ерээд орхихогүй. Эдэ нохойнууд өөрынгөө амидаржа байһан газараа түхэреэлээд, ходо тэмдэглэжэ байдаг зантай. Энэ нохойн үнэр абаһан шоно тойрожо гараха болоно. Тэнгэриин нохой гэжэ дэмы хэлүүлээгүй шоно тон ухаатай амитан ха юм даа. Тэрэ банхартай наншалдабал, ехээр шархатаха, тиигээд эдихэ хүнэһэеэ олохоёо болёод хосорхо болоно ха юм. 

Банхарай гүлгэд гараха түрэхэһөө тон һүбэлгэн байдаг. Хүнэй ерэхэдэ, бэеэ нюуха. Харин айгаад хоргодоно бэшэ, өөрыгөө бүтэн бүлеэн үлөөхэ гэжэ оролдоно ха юм. Шонын гүлгэд эгээл иимэ байдаг. Би эдэ нохойнуудаа зэргэсүүлхэ гэжэ шонын гүлгэ худалдажа абаад тэжээгээ хүм. Адаглажа байхада, тон дүтэрхы хоёр байна. Эдэ нохойнуудай ухаан шонынхидо адлирхуу, мүн зоригыньшье дутуу бэшэ, - гэжэ Александр ахатан хэлэнэ.

Һэргээлгын ажал үргэлжэлһөөр Буряад үүлтэрэй нохойнуудые нэгэтэ хараад, эрьелтэгүйгөөр дурлаһан хүнүүд эблэржэ, «Байгал» гэжэ нэгэдэл зохёогоо. Тэдэ бэе бэетэеэ харилсажа, дүй дүршэлөөрөө андалдана. Буряад-монгол нохойнууд Ород Уласай Кинологуудай холбооной тусхай тобьёгто бэеэ дааһан үүлтэр гээд, үшөө бүридхэгдөөдүй. Тэрээндэ абтахын тула шуһанай хэдэн шалгалта гараха хэрэгтэй. Энэ талаар Монгол ороной нохой үдхэгшэдтэй ажал хэгдэнэ. Юуб гэхэдэ, банхарнуудай үндэһэн, бэшэг баримтануудынь хуу тэндэһээ ха юм.

Манай нютагта эдэ нохойнуудай үшөө үсөөн байһан дээрэһээ Александр Николаевич Монгол орон ошожо, банхарнуудаа тэндэхи нохойнуудта оруулжа, шуһыень холино. Тэдэ гүлгэдэйнь үшөө гараадүй байхада, нохойдо дуратайшуул захил хэжэ эзэлнэ. Ехэнхи ушарта манай гүрэнэй баруун талаар ажаһуудаг зон һонирхоно. Харин Буряадай малшад балай анхаралаа хандуулнагүй. 

- Гүлгэ абахадаа, хүн бүхэн ондо ондоогоор шэлэдэг. Һүүлһээнь, шэлэ хүзүүнһээнь шүүрэжэ, дээшэнь үргэхэ, зариманиинь бажуугаадшье үзэхэ. Монголнууд амынь ангайлгажа, тангалайнь зурлаануудые тоолодог. Харин минии һанаашаар танигдаагүй хүнэй ерэхэдэ, бэеэ нюуһан гүлгэн эгээл һайн нохой болодог. Бээлэйн шэнээхэншье һаа, ухаагаа гүйлгэжэ байна ха юм. Харин мал адууһа, хони ямаа нюдэ амандаа хаража үзөөгүй нохой тэдээндээ орохоёо һанадаг. Тиимэһээ гүлгэ абахадаа, хонин һүрэгтөө дадхаажа, хамта үндылгэбэл, тон һайн. Харин томо нохой асархадатнай, һүрэгөө намнажа ороболнь, наһаяа абаһан томо тэхэтэй гү, али хусатай нэгэ хашаада хаагаад мүргүүлбэл номгорхо, - гэжэ дүршэлтэй нохойшон хэлэнэ. 

Юумэ үгы хэхэ гээшэ нэгэ үдэрэй, харин һөөргэнь һэргээхэ гэбэл, нэгэ хүнэй наһаншье заримандаа хүрэхэгүй. Элинсэг хулинсагуудайнгаа эрхилжэ ябаһан ажал, үдхэжэ байһан адууһа мал һэргээжэ, тэндэһээнь хамаг һайень шүүжэ абаад, мүнөө сагай оршондо тааралдуулаад, ажалаа зохёобол, буряад араднай урагшалхань дамжаггүй.