​Дарима МАТХАНОВА: "Yхибүүдэйнгээ hайгаар үндэhэн соёлдоо ойртооб"

Зошод буудалай болон ресторанай шэглэлээр амжалтатай олзын хэрэг эрхилэгшэ, мэдээжэ эбээн тэдхэгшэ, буряад соёл болон һуралсалай «Амар мэндэ» түб байгуулагша, дүрбэн хүүгэдэй энэрхы эжы Дарима Матхановатай хэһэн хөөрэлдөө уншагшадтаа дурадханабди.

 - Дарима Геннадьевна, ямаршье олзын хэрэг эрхилэгшэ мүнгэнэйл «үнэрөөр» ажалаа ябуулдаг ха юм. Теэд буряад хэлэ һэргээхэ ажалтнай хэр олзотой гээшэб? 

- «Амар мэндэ» түб – ниигэмэй түсэл. Тиимэһээ олзо тухай ама гараһанайшье үлүү. Би анхан түрэл хэлэн тухайгаа ехэ бодомжолдоггүй байгааб. Харин дүрбэн хүүгэдэй эжы болоһон лэ хойноо «Буряадууд яажа байна гээшэбибди?» гэһэн асуудал толгойдом ородог болоо юм. Нэгэтэ, бага хүбүүнэйнгээ 4-дэхи ангиин байхада, «Эдир Будамшуу» урилдаанда абаад ошоо һэм. Манай гэр бүлэ эбээн тэдхэгшэ байгаа. Одоол жэгтэй үзэгдэлэй гэршэ болооб даа: хүбүүмни хариин хүн мэтэ юушье ойлгоногүй, юугээршье һонирхоногүй, гансал телефон руугаа шагаагаад һууха юм. Ехээр сошоһондоо үглөөдэртэнь лэ Баир Баторовичта (Жалсанов – авт.) гүйжэ ошоод, хоёр хүбүүдыемни Буряадай Үндэһэтэнэй лицей-интернадта абыт гэжэ хандааб. Мүнөө одхон хүбүүмни 10-дахи ангида һурана, ехэмни - оюутан. Хоюулаа шада-ядашье һаа, буряад хэлэтэйнүүд. Зүгөөр халаглаха юумэмни – хоёр басагадаа түрэл хэлэндэнь һургаагүйб, залуудааб.

- «Амар мэндэ» түб хэды жэл соо хүдэлнэб, ямар туйлалтануудтайб – хөөрэжэ үгыт даа.

- 2017 ондо үүдэеэ сэлеэ һэмди. Тэрэ гэһээр 1000 гаран шабинар һуража гараа. 3-5 наһатай багашуул наадангаа буряад хэлэ шудалдаг, арадайнгаа ёһо заншал болон соёлтой танилсадаг. Хатарай, дуунай ансамбльнууд бии. Мүн 6-тай үхибүүд һургуулида бэлэдхэл гарадаг. Ехэнхидээ Буряадай Үндэһэтэнэй лицей-интернадта хүүгэдээ һургахаяа һанаһан түрэлхид хандадаг. Хэшээлнүүднай түлбэритэ - 1200 түхэриг. Һарадаа 8 хэшээл болоно. 

Туйлалтанууд гэхэдэ, оройдоо буряад хэлэгүй үхибүүд һара соо ябахадаа, хэдэн үгэ холбожо һурана. Шабинарнай ехээр ядалдангүй, лицей-интернадта ородог. Зүгөөр тон шухалань - буряадби гэжэ ойлгодог, омогорхожо эхилдэг. Олонхи хүүгэд буряад ород хоёрой хоорондо төөришэнхэй ха юм. Буряадби гэхэеэ эшэхэшье үхибүүд байха. Харин манай һургуулида ябахадаа, өөртөө хандасань эгсэ хубилдаг. Жэшээнь, бага хүбүүмни «Эдир Будамшууда» хоёр дахин хабаадаһан, «Хүхюу буряадташье» хаба шадалаа туршаһан, буряад дуун болон шүлэгтэ дуратай. Милаан, түрэ найр болон бусад һайндэрнүүдтэ заал һаа дууладаг. Ехэ хүбүүмни баһа буряадаар дууладаг, сохом хэдэн үгэ холбожо шадаха. Мүнөө Москвада һурана, КВН-дэ ходо хабаададаг. Тиин хүбүүдни үетэн нүхэдэйнгөө дунда хүндэтэйнүүд. Юундэб гэхэдэ, хаанашье ябахадаа, буряадби гэжэ омогорхол дүүрэнээр мэдүүлдэг. Өөртөө ямараар ханданабши, тиимээр лэ хүнүүд хандадаг ха юм. Хэрбээ эшэжэ, нюдөө нюужа, толгойгоо гунхылгажа ябаа һаань, илангаяа хари газарта хүн хүндэлхэгүйл. Тиимэһээ имагтал хүбүүтэй түрэлхидтэ ойлгохо шухала – ерээдүйдэ ёһотой эрэ болохынь тула буряадби гэжэ омогорхол түрүүлхэ хэрэгтэй: буряад сэдьхэлтэй хүн хаанашье доройтохогүй.

Энэ түб байгуулхадаа, бүхы сэдьхэлһээ оролдообди. Манай гол дүрим - буряад юумэн тулюур, зүдэрүү, хаясаанай байха ёһогүй. Тиимэһээ түбөө эгээл һайн бараагаар, түрүү тоног түхеэрэлгээр хангаха, үзэсхэлэн гоёор шэмэглэхэ, бэлигтэй багшанар болон мэргэжэлтэдые хабаадуулха зорилго табяабди.

- Ямар юумэндэ урмаа хухархаар бэ? 

- Үхибүүд манай түбтэ ехэ дуратайгаар ерэдэг, зүгөөр түрэлхидынь гэртээ буряадаар хөөрэлдэнэгүй. Багшанарай ехэ оролдожо заахадань, хүүгэд хоёр хоноод ерэхэдээ, бүхы зааһан юумыень мартажархёод байдаг. Заримдаа гайхахаш – ахаһаа мүнгэ түлэжэ-түлэжэ, мүнгэниинь гамтай бэшэ юм гү? Нэгэтэ иимэ ушар болоо һэн. Нэгэ хүгшэн эжы ашаяа һургуулидамнай асараад, хүбүүндээ иигэжэ наадалуулаа: «Гэртээ буряад хэлэ заахагүй аад, наашань асараад, мүнгэ түлөөд заалгажа байнат». Иимэ ушарта энеэдэг юм гү, али бархирдаг юм гү? Буряад хэлэтэй гэртэхинэй иигэжэ байхада, бэшэн тухай юун гэхэбши? Бидэ гайхахадаа, үхибүүдые урмашуулхын тула өөһэдын мүнгэ зохёогообди. Шабинартаа оролдолгынь түлөө «салин» түлэнэбди. Тэдэмнай түхэригүүдээ нөөсэлжэ, эндээ конфетэ, печени, сок гэхэ мэтые худалдажа абадаг. Нэгэ шабиингаа: «Һургуулидаа хэрэгтэй юумэнүүдые абахаяа һананаб. Теэд минии мүнгэ дэлгүүрнүүдтэ тооногүй», - гэхэдэнь, һургуулиин хэрэгсэлнүүдые наймаалдаг болонхойбди. Үшөө нэгэ шиидхэгдээгүй асуудал – буряад хэлэ зааха һайн методико үгы гэлсэдэг. Теэд Буряадай гүрэнэй ехэ һургуулида багшанар олон ха юм. Нэгэ һайн методико зохёохоор лэ. 

- Буряад хэлэнэй шиидхэгдээгүй асуудалда үнинһөө хойшо анхарал хандуулагдадаг. Теэд ехээр урагшаа даб гэһэншье юумэмнай үгы хэбэртэй...

- Буряад хэлэндэ һаалта хэдэг шалтагаанууд нилээд олон. Гэбэшье, минии һанахада, нэн түрүүн гэр бүлэһөө дулдыдана. Буряад хэлэн хэрэгтэй гү, али үгы гү - хүн бүхэн өөртөө шиидхэхэ ёһотой. Тиихэдэ буряад һургуулинууд дуталдана. Хэнэйшье мэдэһээр, Буряадай Үндэһэтэнэй лицей-интернат буляасалдаанай. Мүн оршон байдалнай ород. Үхибүүнэй буряад һургуулиин богоһо алхажа гарамсаарнь, буряад юртэмсэ «дууһашана». Зүгөөр гол шухалань – олонхи зон буряадби гэжэ гүйсэд мэдэрнэгүй, омогорхоногүй. Жэшээнь, бидэ ажалдаа заал һаа буряадаар мэндэшэлхэ гурим нэбтэрүүлнэбди. Тиин олонхи буряадуудта «Сайн байна» гэжэ хоёр үгэ холбохонь хүшэр. Зарим хүнүүд ямараар мэгдэнэ гээшэб! Түрэл хэлэнһээ иимэ ехээр холодонхойбди. Бүхыдөө байдал заһаруулхын тула буряад хэлые гүрэнэй хэмжээндэ гаргаха хэрэгтэй. 

- Дарима Геннадьевна, та буряадаар яһала һайн дуугарналта...

- 2017 ондо би ганса ородоор хөөрэлдэдэг һэмби. 1-2-дохи ангинуудта Буряадай Үндэһэтэнэй лицей-интернадта һураашье һаа, нэгэшье мэдүүлэл холбожо шадахагүй байгааб. Харин мүнөө хэлэмни яһала һайн болонхой. Элдэб янзын хэмжээ ябуулгануудта хабаадахадаа, түрэ нарандашье зорюута буряадаараа үгэ хэлэдэгби, буряад хубсаһаа үмдэдэгби. Хайшан гээд бэрхэ болообиб гэхэдэ, буряад хэлэтэй нүхэдтэеэ ганса түрэл хэлэн дээрээ хөөрэлдэхэеэ оролдодогби. Мэдэхэгүй үгэнүүдыем тэсэмгэйгээр заажа үгэдэг. Жэшээнь, Лхамадиевтан Агын буряадууд хадаа уһан буряадаар дуугардаг, Бадма-Ханда Аюшеева баһал жэнхэни буряад хэлэтэй. 

- Тиигэбэл түрэл хэлэндээ хэзээшье һурахада орой бэшэ гэжэ тобшолхоор ха юм. Тэрэшэлэн, танай түбтэ хэр олон томошуул ябанаб? 

- Даб дээрээ томошуулай бүлэг үгы. 5 хүн хандаһан аад, мүнөө коронавирустай холбоотой хорюулһаа боложо, хэшээлнүүднай хойшолуулагдаа. Тиихэдэ амяараа багшада заалгадаг хэдэн хүн бии. Томошуулыешье түхэригөөрөө урмашуулжа туршанабди. Тэдэмнай манай ресторан болон кафенүүдтэ хооллохо сертификадуудые худалдажа абадаг. Оролдолгынгоо түлөө куб модотойшье болохо аргатай. 

«Амар мэндэ» – амжалтатай түсэл гү?

- Үхибүүдэй дуратайгаар ябадаг хадань, амжалтатай гэхэ байнаб. Ямар хөөрхэнөөр хатардаг, дууладаг гээшэб! Сагаалганһаа эхилээд, олон һайндэрнүүдые тэмдэглэхэдэмнай, булта эдэбхитэй хабаададаг. Буряад дэгэлээ гоёжо үмдэхыень харахада, эшэн гайхангүй, буряадаараа мэндэшэлхыень шагнахада, ехэ урматай. Зарим шабинарнай, илангаяа басагад буряад маягтай хубсаһаар баян. «Мүнөөдэр энээниие, үглөөдэр тэрээниие үмдэхэб», - гэлдэжэ байжа, хубсаһаяа гоёшоон шэлэхэ. 

- Хубсаһаяа һэлгэжэ үмдэдэг хадаа, шадалтай зоной үхибүүд һургуулидатнай ябадаг хаш. 

- Ехэнхидээ дунда шадалтай айлай хүүгэд һурадаг. Юундэ баяшуул үхибүүдээ манай һургуулида үгэнэгүй гээшэб гэжэ һанагшалби. Үнэн дээрээ үхибүүнэй буряад хубсаһан тиимэшье үнэтэй бэшэ. 

- Дарима Геннадьевна, саашанхи түсэбүүдтэеэ танилсуулыт даа. 

- Улаан-Үдэ хотодо түбэйнгөө хэдэн филиал нээхэ хүсэлтэйбди. Даб дээрээ Элеватор дээрэ нэгэн бии. Филиалнуудаа олошоруулха хэрэгтэ гүрэнэй дэмжэлгэдэ найдаха дуран хүрэнэ. Юундэб гэхэдэ, байра зохидоор түхеэрхэһээ эхилээд, багшанарай салин түлбэри хүрэтэр гаргашанууд нилээд ехэ юм. Хараад үзэел даа, юун болохоб. 

- Танай гэр бүлэ буряад хэлэндэ, соёлдо хабаатай түсэлнүүдые ходо дэмжэдэгта. «Хүхюу буряад», «Эдир Будамшуу» гээд лэ, тоолохо болоо һаа олон. Нёдондо Ивалгын дасанда 1 сая түхэриг хандиб оруулаат. Үшөө ямар шэглэлнүүдтэ анхаралаа хандуулдаг гээшэбта?

- Ганса Ивалгын дасан бэшэ, бусад дасануудаа баһа дэмжэхэеэ оролдодогбди. Юундэб гэхэдэ, мүнөө дээрээ арадаа нэгэдүүлхэ хүсэн – Буряадаймнай дасанууд. Илангаяа Хамба лама Дамба Аюшеев хараажашье байгаад, буряад хэлэ, ёһо заншал, соёл, тамир, хүдөө ажахы хүгжөөхэ хэрэгтэ горитойхон хубитаяа оруулна гэжэ булта мэдэнэбди. Тиимэһээ бодотоор, ашаг үрэтэйгөөр бэелүүлэгдэхэ, арад зондо туһатай хэрэгтэ мүнгэ гамнахаар бэшэ. Гадна эрэмдэг бэетэй үхибүүдтэ, гансаараа хүүгэдээ тэжээдэг эхэнэрнүүдтэ туһалнабди. Хэрбээ үбшэн үхибүүдтэ туһалха гээшэ шадалтай хүн бүхэнэй уялга һаань, гансаараа хүүгэдээ үндылгэхын тула эсэшэ сусашагүйгөөр хүдэлжэ байһан эхэнэрнүүдые дэмжэхэ – минии, эжы хүнэй, уялга. Юундэб гэхэдэ, ажалгүй эхэнэрнүүдтэ гүрэнэй дэмжэлгэ үзүүлэгдэнэ, харин ажалтай эхэнэрнүүдтэ анхарал хандуулагданагүй.

- Дарима Геннадьевна, һайнта даа. Ажалдатнай амжалта хүсэнэбди. 

«Амар мэндэ» түбэй дурадхаһан гэрэл зурагууд