749
Хэжэнгын аймагай Доодо Худан нютаг ажалша бэрхэ зоноороо яһала суутай, хүндэтэй гээшэ. Тэрэ зоной нэгэн Цырендоржо Санжиевич Гармаханов тухай нэгэ хэды үгөөр тэмдэглэлтэй байна. Энэ хүмнай 1926 оной март һарада Худанай үртөөдэ Базаров Дылэг Бутид хоёрой айл бүлэдэ түрэһэн юм. Хүбүүнэй оройдоо хоёртой боложо ябатар, эсэгэнь наһа бараа. Хоёр жэл болоод, нүхэрэйнгөө хойноһоо түрэһэн эхэнь халин ябаа. Тиимэһээ буряад зоной үхибүү үншэрүүлдэггүй һайхан ёһо заншалаар эхынь дүү басаган Гармахан Санжиева үргэжэ абаһан юм.
Тиигэжэ хэдышье хүндэ үе сагуудые гаталжа яба-ябаһаар, хүбүүнэй хүлынь дүрөөдэ, гарынь ганзагада хүрэжэ, Ворошилов колхозойнгоо ажалшан болоо һэн даа. Тэрэ үедэ колхозой түрүүлэгшээр ехэ эдэбхитэйгээр Будэжабон Цырен-Доржо гэжэ хүн хүдэлжэ ябаһан. Морин анзаһаар лэ газараа хахалха, морин сеялкээр тариха болон хамаг хүндэ ажалнуудые бултыень түршаһаар лэ ябаһан байдаг. Үбэл болоходо, түлеэ шэрэхэ ажал гараха. Намартаа таряан ажалай дүүрэхэдэ, колхозник бүхэндэ нэгэ-нэгэ пүүд орооһо хубааха, тэрэнээ гар тээрмээр лэ тээрмэдээд, талхан болгожо, хоол залгадаг лэ үе һэн.
Тииһээр байтарнь, Агууехэ дайн эхилжэ, ажал хэжэ ябаһан зондо бүришье ехэ эрилтэнүүд табигдадаг болоһон юм. 14-15 наһатай нютагай үхибүүд дайнда ошоһон ахай ба баабайнгаа орондо үлэжэ, хэжэ байһан ажалыень үргэлжэлүүлхэ баатай болоһон юм. Залууханууд Дашидоржиев Намсарай, Жапов Юндэн-Доржо, Жигжитов Базар, Дамбиев Цырен, Рандалов Ангин болон арбаад үхибүүдые бүридхэжэ, “Комсомольско молодёжно бригада” болобот гээд лэ, бүри эршэтэйгээр ажалаа ябуулжа эхилһэн юм. Бригадираар Цырендоржо Гармаханов томилогдоһон. ЦК ВЛКСМ-эй грамотада хүрэтэрөө эдэ залуушуул нилээд лэ үсэд оролдосотойгоор унаһан малгайгаа абангүй хүдэлһэн байна.
Тииһээр байтар, һөөл 17 наһа хүрэжэ ябаһан Цырендоржо хүбүүн һайн дураараа дайнда ошохом гэжэ военкомадта хэды дахин мэдүүлгэ бэшэжэ, сэрэгэй албанда татагдаһан юм. 1943 оной декабриин нэгэнээр 40 хүн Хэжэнгын райвоенкомадһаа Сүүгэл дасанда байһан 91-дэхи запасай стрелково полкын сэрэгшэд боложо эльгээгдээ. 3 һара соо 77-дохи разъезд дээрэ һургуули гараад, саашадаа 25-дахи Хинганай Улаан Тугай орденто полкын капитан Романенкын ударидадаг батальондо дайшалхы замаа үргэлжэлүүлһэн юм.
“Манай батальон хамаг дайшалхы хэрэгсэлнүүдээ үмдэнхэйнүүд ябагаар зунай халуун наран доро япон сэрэгшэдтэй тулалдахаяа зүүн зүг тээшэ олохон хоног ябаа һэмди. Эсээд, туйлдаа хүрэшөөд ябахадаш, “Запевай!”- гэжэ команда үгтэшэхэ. Тиихэдэнь дурата дурагүй дуугаа таталсажа ябаһаар байтараа, гэнтэ ойлгоходош, ябадалнай һураггүй эршэтэй, нюур шараймнайшье, нюдэмнайшье хёрхо болоод лэ урагшаа дабшажал ябагша һэмди”, – гэжэ Цырендоржо Санжиевич хөөрэгшэ һэн. Тиигэжэ байтарнь, “дайн дүүрээ” гэжэ соносхол ерэжэ, зоной ехэл баяр болоо һааб даа. Тиибэшье аяар 6 жэл 3 һара соо Цырендоржо Санжиевич армида албаяа дүүргэжэ, 1950 оной февралиин 23-да гэртээ орожо ерэһэн байна. Тэрэл онойнгоо намар Татауровай механизаторнуудай һургуулида эльгээгдэжэ, 6 һара соо үзөөд, нютагаа бусахадань, шэб шэнэхэн ДТ-54 трактор хүлеэжэ байгаал даа. Тэрэ гэһэнһээ хойшо түрэл ажахыдаа хамаг шадалаа, мэргэжэлээ зорюулжа, олон тоото медаль, орденуудые абатараа хүдэлһэн байна.
Ажалайнь амжалтанууд тухай нэгэ ном болохоор зураглалнууд аймагай болон уласай сонинуудта олон дахин гаражал байдаг һэн. Тэрээн тухай амяараа хөөрэлдөөн болоно бэзэ. Һаяшаг Улаан-Үдын КСК соо Цырендоржо Санжиевичай нэрые нэрлүүлжэ ябаһан хүбүүнтэйнь уулзажа, ехэ баярлабаб. Юуб гэхэдэ, Цыдендоржо Цырендоржиевич үхибүүдэй һур харбалгын һургуулида һоригшоор хүдэлжэ, спортын хоёр мастерые болон олон разряднигуудые бэлдэжэ, урагшатай, урматай ябахадань, угаа уһанда хаяагүй, эсэгынгээ нэрые дээгүүр үргэжэ ябана гэжэ ехэ омогорхобоб.
Эрнест ЦЫБИКОВ
