2047
Буряад Уласай габьяата багша, Ородой Холбоото Уласай юрэнхы болбосоролой хүндэтэ хүдэлмэрилэгшэ, Россиин Һургуулинуудай зүблэлэй гэшүүн, буряад арадай солото хүбүүдэй нэгэн Жалсан Батуевич Санжиев сэнхир нуурнуудтай Яруунын Улхасаа нютагта 75 жэлэй саана түрэhэн юм. Хүндэтэ эжынь Цымжит Анчиковна Даруева Эсэгын дайнай хатуу жэлнүүдтэ хүндэ хүшэр бэрхэшээлнүүдые дабан, хүбүүгээ хүдөөгэй боро ажалда хүдэржүүлэн, хүн болгоhон. Хүндэтэ багша, элитэ хүтэлбэрилэгшэ, эрхим нүхэр байhан Жалсан Батуевичтай олон жэлэй туршада суг ажаллаhан багшанарай болон шабинарайнь дурсалгануудые дурадхахамни.
Хүндэшье, хүндэтэйшье ажалда
1980 ондо манай hургуули дүүргээд, хари хэлэнэй багшаар хүдэлхэеэ ерэhэн Жимбэ Цырендоржиев өөрынгөө хүндэтэ багшынгаа дурасхаалда иимэ мүрнүүдые шүлэглэн зорюулhан байна:
… Улхасаагай эхин hургуулиhаа
Эрдэмэй гуламтануудые дабан,
Хатар ёохортошье, багшын мэргэжэлдэшье
Эрхим бэрхээр hуран,
Эжыдээ дипломтой бусаа hэн.
Багашуулые hургаха ажалаа
Нарhатынгаа hургуулиhаа эхилэн,
Эдэбхитэйгээр хүдэлжэ байhан
Эрхим шударгы багшые
Нэгэдэхи буряад интернадта
Хүндэтэйгөөр уриhан юм.
Тэрэ гэhээр интернат-hургуули
Түрэл мэтэ дүтэ болобо…
Хүмүүжүүлэгшын ажалда орожо,
Энхэргэн, cэсэн эсэгэ мэтээр
Эдир багахан хүүгэдые үргэн,
Үндэhэн буряад хэлэ,
Ёhо заншалдаа hурган,
Абьяастай ажалаа эхилээ бэлэй…
Суг хүдэлhэн багша Светлана Будаин иигэжэ хэлэбэ: «Багшын хүндэшье, хүндэтэйшье ажалай дабаа шата шатаарнь гаталан ябаа: республикын 1-дэхи интернат-hургуулиин хүмүүжүүлэгшэ, Улаан-Үдэ хотын 48-дахи hургуулиин захиралай орлогшо, 41-дэхи hургуулиин захирал, 1983 онhоо 1-дэхи интернат-hургуулиин захирал. Аяар 22 жэлэй туршада энэ hургуулияа тон бэрхээр хүтэлбэрилжэ ябаhан. Энэ үе соо бүтээhэн ажал, хэhэн хэрэгүүдынь тоолошогүй олон…
Үнэхөөрөөшье, Жалсан Батуевич ямаршье ажал хэжэ ябахадаа, сэдьхэлээрээ, ухаан бодолоороо, зүрхөөрөө Буряад оронойнгоо түүхэ, ёhо заншал, хэлэ наринаар сахижа, уран hайханай хүсөөр ургажа ябаhан улаан бургааhадые хүдэржүүлэн, хүмүүжүүлэн ябаа».
«Найрамдал» зуһаланда
Энеэбхилһэн шарайтай, хурдан ябасатай багшамнай
Түрүүшын hурагшадайнь нэгэн, мүнөө тоо бодолгын багша Вера Халудорова бага наhан тухайгаа иигэжэ дурсана: «2-дохи «б» классай гүлмэр жаахан хүүгэд ехэ аза талаантай байhамди. Хододоо энеэбхилhэн шарайтай, хурдан ябасатай, хатуу үгэгүй, зөөлэн хурса харасатай, хирбэгэр хара hахалтай, үндэр нарин бэетэй залуу сэбэр багшатай болоо бэлэйбди. Манай багша дуулахашье, хатархашье, шүлэг ба зүжэг найруулхашье шадабаритай hэн. Бидэ, гушан зургаан hурагшадынь, багшынгаа хүсэл эрмэлзэл хүсэлдүүлээбди. Манай дундаhаа олон багшанар, инженернүүд, артист, эрдэмтэн, эмшэд, хүдөө ажахын хүдэлмэрилэгшэд гараhан. 2-дохи классhаа эхилээд, Жалсан Батуевичайнгаа hургаhан дуу, хатар, зүжэг, шүлэг, ёохор гэхэ мэтын элдэб янзын репертуар абажа, концерт-наадаяа Загарайн, Мухар-Шэбэрэй, Ивалгын нютаг һууринуудаар табижа, сугларhан мүнгэеэ Эб найрамдалай жасада эльгээгшэ hэмди. Томошог болоходомнай, түрэл Яруунынгаа түүхэтэй, хизаар оронойнгоо ажалша бэрхэ түрүү хүнүүдтэй танилсуулаа hэн. Тэрэ сагта Павел Корнильцев баяан дээрэ наададаг hэн. Маанадаар ябалсадаг автобусоймнай жолоошон Виктор Степанов мантаяа хамта дуулалсадаг байгаа. Октябрёнок, пионер, комсомол ябахадаа, класснай ямаршье урилдаан болон мүрысөөнүүдтэ I hуури эзэлхэеэ шармайдаг hэн, эзэлдэгшье байгаабди.
Бэеэ зүбөөр абажа ябаха, угааха сэбэрлэхэ, оёхо эсхэхэ, дархалха урлаха, эдеэ уhа шанаха, наада зугаа эмхидхэхэ, багашуулые харууhалха, аха зониие хүндэлхэ гэхэ мэтэһээ эхилээд, хамаг юумэндэ манай hургуулиин хүмүүжүүлэгшэд hургаха ехэ уялгатай байгаа. Эдэ бүгэдэдэ Жалсан Батуевич маанадаа эхэ эсэгэдэл ехэ оролдосотойгоор, харюусалгатайгаар hургадаг байгаа.
«Хэбтэhэн хүн хээли алдаха, ябаhан хүн яhа зууха» гээд, багшамнай классаа залхуугүй дахуулаад, амаралтынгаа үедэ Москва, Ленинград, Владивосток хотонуудаар, Молдави, Латви, Эстони республикануудаар аяншалуулаа. Минии нүхэд мүнөө болотор тэрэ жаргалта бага наhан тухайгаа hанан-hанан ябадаг».
Жалсан Батуевич Санжиев
Олоной жэшээ
Багшын ажалай ветеран Жамбалма Жамбуева: «...Сэмүүншье сагай ерэхэдэ, hүлдэ зоригоо алдангүй, эршэтэйгээр хүдэлөө. Илангаяа hургуулиингаа хүтэлбэрилэгшэ болоходоо, буряад хэлэнэйнгээ хуби заяан тухай тон ехээр hанаагаа зобогшо бэлэй. Нэн түрүүн өөрөө бултанай жэшээ болоhон: буряад хэлэеэ эрхим hайнаар мэдэхэ, уншажа, бэшэжэ шадаха; буряад, монгол дуунуудта дуратай, уянгата hайханаар дуулаха; буряад малгай, дэгэл, гутал үмдэхэ, утаhан бүhэ бүhэлхэ; бүхы hурагшад, багшанартаа ёохор зааха. Жалсан Батуевич түхэл зангаараа ёhотойл буряад эрэ хүн байhан: түбшэн даруу зантай, олон үгэгүй, хүндэ hайн, энэрхы hайхан сэдьхэлтэй, хүндэмүүшэ, өөртөө эрилтэ ехэтэй, нютаг зондоо туhатай, хэрэгтэй байhан.
Екатерина Бадмацыреновна хани нүхэртэеэ гурбан хүбүүдээ буряад ёhоор хүмүүжүүлhэн, түрэл буряад хэлыень алдуулаагүй. Иимэ хүтэлбэрилэгшэтэй байhан бидэнэр, илангаяа буряад хэлэнэй багшанар, hурагшадтаа эхин классhаань буряад үндэhэн ёhо заншалаа заажа, ёhотой буряад хүбүүд, басагадые, Буряад оронойнгоо эрхэтэдые хүмүүжүүлхэ гэжэ оролдогшо hэмди. Хэды олон хэмжээ ябуулганууд хэгдээ гээшэб: жэл бүхэндэ ондо ондоо удха шанартайгаар үнгэрдэг Сагаалган, бүгэдөөрөө имагтал буряад дэгэлнүүдээ оёжо үмдөөд, уран үгын конкурснуудта, эрдэмэйпрактическа конференцинүүдтэ, шатарай хэшээлнүүдтэ хабаадалга, мүн тиихэдэ бүхэ барилдаан, шагай наадан, хизаар ороноо шэнжэлгэ эмхидхэлгэ, «Наран» ансамблиин хүгжэлтэ г.м.
Жалсан Батуевич түрэл хэлэеэ улам хүгжөөхын түлөө оролдолго гаргажа, урагшаа hанаатайгаар тэдхэжэ туhалдаг, дэмжэдэг юм hэн. Энэнь одоо аша буянтай хэрэг байгаа. Һуралсалай шэнэ түрүү онол аргануудые нэбтэрүүлжэ, бэдэрэлгын зохёохы замаар дабшахыень бүхы багшанараа уряалжа ябаhан.
Иигэжэ Жалсан Батуевич hургуулиингаа багшанарые, үхибүүдые буряад сэдьхэлэй оюун бодолдо хүргэжэ, хүмүүжүүлгын ехэ хүдэлмэри ябуулжа байhаниинь мүнөө сагта хүндэтэйгөөр, hайханаар hанагдана.
Арадтаа хүндэтэй багшымнай арюун hайхан дурасхаал олон тоото hурагшадайнь, суг хүдэлhэн нүхэдэйнь сэдьхэлдэ үеын үедэ мүнхэ болтогой!»
Англида буряад арадаа түлөөлхэ үедөө
Багшанарай багша
Жалсан Батуевич Санжиев хэды олон залуу багшанарай мэргэжэлтэд болохо замайнь залууршан болооб даа…
«Нэн түрүүн Жалсан Батуевичай хүниие шагнаха, hанал бодолыень дэмжэхэ, хэрэгтэй газартань заhаха, тэгшэлхэ шадабарииень тэмдэглэхээр. Өөрөө олон жэлдэ эхин, дунда ангинуудай багшаар, хүмүүжүүлэгшээр, хүмүүжүүлгын талаар директорэй орлогшоор хүдэлhэн хадань багшын ажалай бүхы нюусанууд нээлтэтэй байhаниинь эли.
Жалсан Батуевич залуу зониие ехэ дэмжэдэг, омогыень үргэхэ гэжэ оролдодог hэн. Залуу багшанартаа мэргэжэлэйнь оньhо ойлгуулха гэжэ саг үргэлжэ дүршэлтэй багшанарайнгаа ажалай дүн согсолhон тоосоонуудые эмхидхэдэг, тэдэнэйнгээ амжалта, илалтанууд тухай дэлгэрэнгыгээр хөөрэжэ үгэдэг hэн. Мүн Монгол ороной Улаан-Баатар, Дархан хотонуудай hуралсалай эмхинүүдтэй, Агын, Усть-Ордагай тойрогуудай hургуулинуудтай тон дүтөөр харилсадаг, методическа туhаламжа бэе бэедээ үзүүлдэг, дүй дүршэлөөрөө хубаалдадаг заншалтай болоо hэмди. Иимэ түхэлэй харилсаанууд залуу багшанарай ажалда аргагүй туhатай байдаг hэн. Юумэнэй удха шүүлбэрилэн ойлгохо, нюдөөрөө хаража хужарлаха, hайн жэшээ, баян дүршэл сэгнэн хүдэлхэ арга боломжо олдоно ха юм даа.
Жалсан Батуевич юумэ ехээр мэдэхэ гээ hаа, ябажа шэнжэлхэдэ hайн гэжэ заагша hэн. Тиимэhээл hурагшадаа, багшанараа Буряад нютагаараа, Россиин хотонуудаар, хари гүрэнүүдээр ябуулдаг hэн ха. Байд гээд лэ, элдэб проектнүүдтэ хабаадажа, өөрын эдэбхи үүсхэл гаргажа, hонин-hонин удхатай аяншалгануудые эмхидхэжэ, багшанараа, hурагшадаа урмашуулха гэжэ оролдохо. Манай hургуулиин олохон лэ hурагшад болон багшанар Англи, Япон, Хитад, Монгол, Америкэ, Тайвань г.м. оронуудаар аяншалжа, сэдьхэлээ баясуулhан байха. Лицейн hурагшад, багшанар дэлхэйн алишье зүгтэ ябахадаа, буряад арадайнгаа зан заншал, хэлэ, түүхэ, дуу хүгжэм, хатар наада тон уранаар харуулжа, танилсуулжа ябаа.
Жалсан Батуевич хэзээдэ буряад арадайнгаа ажабайдалда hанаагаа хандуулжа ябадаг, нигүүлэсхы сэдьхэлтэй, зөөлэн, хүндэмүүшэ зантай хүн hэн. Суг хүдэлдэг нүхэдтөө аргагүй гамтайгаар хандадаг, хүндэ хатуурхаха, хүниие алаг эреэнээр үзэхэ гээшые мэдэхэгүй, ажал хүдэлмэридөө бэеэ үгэhэн Жалсан Батуевич, үнэхөөрөө, зоной хүн hэн.
Эдэбхи үүсхэл ехэтэй, бэе бэеэ дэмжэхэ шадалтай, hургажа байhан хүүгэдтээ мээхэй хандасатай, буряад нэрэеэ үндэрөөр сэгнэжэ ябахые hургадаг байhан Жалсан Батуевичай хэрэг хүгжэлтын шатануудые дабаhан зандаа». (Я.Ц. Ивахинова, багшын ажалай ветеран).
Гадаадын гүрэнүүдээр ябахадаа...
«Жалсан Батуевичай наhанай намтарай алтан хуудаhан, сэдьхэлэйнь шэмэг, хүсэлэйнь орой болоhон хүүгэдэй жэшээтэ «Наран» ансамблиие заатагүй дурдамаар. Хэдэн жэл соо суг хамта хүдэлhэн, «Наран» - минии зүрхэнэй хубихан» гэhэн номой авторай нэгэн Татьяна Григорьевна Ильина ансамбльтаяа хамта олон тоото гастролёор ябаhан тухайгаа hонирхолтой ушарнуудые hанан хөөрэнэ:
- 1997 ондо бидэ Англи ошообди. Жалсан Батуевич хилын тамуужаниие ходо бэшэнээ толгойлоод, урдань гарадаг байгаа, харин би бүхы үхибүүдэйнгээ hүүлдэнь гарадаг hэм. Тиихэдэ Бадма-Хандын саарhа дансань буруу байшоо. Хилын саана байhан Жалсан Батуевич: «Би Англи ошожо үзэhэн байнаб, ши, Татьяна Григорьевна, үхибүүдээ абаад, фестивальдаа ошоод ерэ»,- гээд, өөрөө хилэеэ гэдэргээ гараа бэлэй. Нэгэшье хүниие танихагүй ябаад, тамуужанай хүнүүдээр хөөрэлдөөд, саарhа дансануудаа тэрэ дороо заhаад, оройдоол 2-3 англи үгэ мэдэдэг аад лэ, хоёр хоног болоод, Жалсан Батуевичнай Бадма-Хандатаяа маанадта ерээ hэн.
Жалсан Батуевич «Наран» ансамбль абажа, гадаада гүрэнүүдээр ябаhан: молор орон Монголhоо эхилээд, ШриЛанка, Энэдхэг, Турци, Итали, Түбэд, Хитад, Тайвань, Франци, Англи, Дани, Финлянди, Наран Улас гэхэ мэтэ оронуудаар hургуулияа хүтэлбэрилжэ ябахадаа, ганса hуралсал, хүүгэдэй соёл болбосоролой талаар хүмүүжүүлгэ дэмжэхэhээ гадна, хүүгэдээ дүрбэн тэгшээр хүмүүжүүлхые оролдодог байhан»… (С.Г. Будаин «Сэнхир ододтой толорнол сугтаа» статья сооhоо// №15(2015).
Ансамблиин үхибүүдэй өөhэдынь ажаглалта hанамжануудай хуудаhануудые иран харая… «Англи ошолго – минии түрүүшын гадаада гүрэн руу аяншалга болоно, тиимэhээ сэдьхэлыемни ехээр хүлгөөhэн. У. Шекспирэй, Диана дангинын, Елизавета хатанай түрэл оронhоо минии «Наран» ансамблиин хатаршадай гэшүүн болоhон намтарайм хуудаhан эхитэй». (Света Жамбуева, 1997 он).
«2002 оной июлиин 23-hаа августын 3 хүрэтэр дэлхэйн эгээл hайхан оронуудай нэгэн болохо Япон гүрэндэ үнгэрhэн «Азиин үхибүүд» гэhэн фестивальда манай hургуулиин табан үхибүүн, 1 хүтэлбэрилэгшэ гээд хабаадажа ерээ hэмди. …Эбинэ хото хүрэжэ ерэхэдэмнай, 20-ёод гаран япон айл угтажа байгаа. Үхибүүн бүхэн 10 үдэр соо япон айлда байжа, гэр байдалтайнь танилсажа, үхибүүдтэйнь нүхэсэжэ, мүн айл бүхэн айлшанаа Японой дурасхаалта газараар ябуулха, сэнгүүлхэ зорилготой hэн. Манайшье үхибүүд байhан айлаа өөрынгөө арадай ёhо гуримтай, заншалта эдеэ хоолтой танилсуулхаяа оролдоо… Жалсан Батуевичай оролдолгоор энэ фестивальда hурагшадтаяа хабаадажа, холын hайхан газар үзэжэ ерээ hэмди. Хүнэй наhанда хомор дайралдадаг энэ ехэ аза талаанда хүртэhэндөө, тон ехээр бахархаабди, үнэн зүрхэнhөө баярлаабди». (Я. Ц. Ивахинова, 2002 он).
«Хэлэеэ, соёлоо, ёhо заншалаа мартахагүйн тула бүгэдэ буряадууд сугларан нэгэдэбэ. Иигэжэ сугларжа байхадаа, буряад соёлоо дэлгэрүүлэн хүгжөөхэ аргатайбди. «Алтарганада» хабаадажа, буряад дуугаа дуулажа байхадаа, буряад ёhо заншалаа иигэжэл hэргээхэбди гэhэн найданги бодол ошон мэтээр сэдьхэлдэм бадарба. Илангаяа бидэ, залуушуул, иимэ гүнзэгы удхатай үйлэ хэрэгтэ эдэбхитэйгээр хабаадаха ёhотойбди. Тиихэдээ хэзээ нэгэтэ буряад-монгол арад дахин нэгэдэжэ, жаргахамнай магадгүй…» (Юлия Будаева, 2004 он, Чойбалсан).
«Минии hанахада, энэ фестивальда хабаадаhан хүнүүд ехэ жаргалтай зон. Хэзээ иимэ олон яhатаниие хаража, ёhо заншалтайнь танилсаха саг ерэхэб? Тайвань олтирог дээрэ байхадаа, Номгон далай, тайфун гэжэ байгаалиин үзэгдэл хараабди. Би Тайвань гүрэн ошоhондоо, ехэ жаргалтай байнаб. Жалсан Батуевичта hайниие хүргэжэ, доро дохин, «hайн даа!» гэжэ хэлэхэеэ hананаб…» (Ирина Дашицыренова, 2005 он).
«Тайваниин газар ехэл hайхан. Автобусоор хада гарахадаа, тропическа ой мододые хараабди. Тэндэ пальма, папоротник элбэг юм. Элдэб янзын сэсэгүүд эндэ тэндэ бултайжа харагдадаг. Манай концертнүүд ехэнхидээ парк соо үнгэрдэг байгаа. Тэрэ аквапарк гээшэ... Тэндэ фестивальда бэлдэhэн сценэ бии. Тойроод олон уhанай аттракционууд, кафе, фестивалиин магазинууд, выставкэнүүд байгаа. Элдэб аттракционуудаар гүйлдэжэ, наадажа, уhанда орожо, ехэл хүхюутэй байрадаа бусагша hэмди…». (Сэсэг Бальжинова, 2005 он, Тайвань).
«…Бидэ Тайваниин нүхэдтэй болообди. Эдэ залуушуул ехэ хүхюутэй, hонин, hайн хүнүүд. Тэдэ нүхэднай Фаина Оля хоёрые ба намайе дахуулжа, иишэ тиишэнь абаашадаг байгаа. Намтай танилсаhан үхибүүд: Элон, Скай, Брюс, Энн, Мишель. Ехэ hайн нүхэд. Тэдэнэр бидэндэ гоё сувенирнүүдые бэлэглээ. Өөр тухайгаа бидэ хитадуудта хөөрөөбди, тэдэнэр хүхюутэй байгаа. Би эдэ үхибүүдые мартахагүйб». (Булат Гонгоров, 2005 он).
«Тайваниин олон зониинь англи хэлэн дээрэ хөөрэлдэжэ, харилсажа шадана. Энэ гүрэнэй наhатайшуулайнь стадион дээрэ гү, али ногоон талмай дээрэ йогоор упражненинүүдые хэжэ байхыень хараад, би ехэл hонирхооб. Хүн бүхэн ажаhууха газараа гамнажа, сэгнэжэ ябана… Би ехэ баяртай байнаб. Намайе иимэ hайхан Тайвань гүрэнөөр аяншалуулhандань, намайе hайнаар абаад ябаhандань, өөрынгөө hургуулиин багшанарта, нэн түрүүн Жалсан Батуевичта, Людмила Григорьевнада, Татьяна Григорьевнада ба Дамба Цыреновичтэ баярые хүргэнэб!» (Буянта Очиров, 2005 он).
«Багша хүн үгэхэ бүреэ баяжадаг» гэhэн сэсэн үгэ манай багшаhаа удхатай гэжэ нүхэдэйнь, hурагшадайнь дурдалгануудhаа эли. Бүхы наhандаа тулиhан хүндэ туhалха, хадууран ябагшадые зүб харгыдань оруулха, зэмэ хэгшэдые залаха гэжэ оролдожо ябаhан Жалсан Батуевичаймнай нэрэ захяа заабарииень дүүргэхэ шабинарайнь, hайханаар дурсан hууха нүхэдэйнь сэдьхэлдэ мүнхэ байха.
Вера ХАРТАЕВА, Ородой Холбоото Уласай болбосоролой хүндэтэ хүдэлмэрилэгшэ, Жалсан Батуевичай шаби
