1253
Совет үедэ түүхын эгээл мэдээжэ хүнүүдэй нэгэн Владимир Ильич Ленин 1870 оной апрелиин 22-то түрэһэн юм.
«Апрелиин 22-ой үдэр ямар удхатайб?» - гэһэн асуудалда Ленин багшын түрэһэн үдэр гэжэ совет үеын ажаһуугшад нэгэ дуугаар харюусадаг байгаа. Мүнөө олон зон түүхэеэ мартажа, энэ үдэрые һананагүй, харин залуу халаан Владимир Ленин хэн бэ гэжэ мэдэнэгүй.
Октябриин Хубисхал эмхидхэжэ, Советскэ Союз гүрэниие байгуулаа. Тэрэнэй бүридэлдэ ороһон олон тоото үндэһэ яһатанай хуби заяанда, байра байдалда, саашанхи хүгжэлтэдэнь аргагүй ехэ нүлөө үзүүлээ гэхэдэ, алдуу болохогүй. Владимир Ленин Буряадай автономи тухай тогтоолой проект өөрын гараар бэшээ һэн гээд, түүхын хуудаһануудта тэмдэглэгдэнхэй. Мүн бусадшье арадуудай автономи тухай Зарлиг гаргаһан байна бшуу.
- Октябриин Хубисхалай илажа, Совет засагай тогтоһон ябадал тэрэ холын жэлнүүдтэхи гайхамшагтай, һүрөөтэй ехэ үйлэ ябадалнууд, шэнэ сагай шэнэ хүн болоһоноо ойлгон мэдэрһэн, Ленин багшын үедэ түрэһэн хүн гээшэб гэһэн хизааргүй ехэ омогорхол намайе далижуулаа, дуулуулаа, - гэжэ Буряадай мэдээжэ уран зохёолшо Шираб Нимбуев өөрынгөө намтар соо бэшэһэн байдаг. «Ленин тухай сэдьхэлэй үгэ» гэһэн поэмэнь олондо һайшаагдаһан юм.
Совет үеын уран зохёолшодой бүтээлнүүд соо хирэ-хирэ болоод лэ, Ленинэй дүрэ дайралдадаг байгша һэн. Олониинь гүрэнэй шангуудта хүртөө бэлэй.
Уран зохёолшодһоо гадна, арад түмэн өөрын сэдьхэлээр Ленин тухай дуунуудые зохёогоо. Эрдэмтэн Дашинима Дугаровай бэшэһээр, Ленин багшын үшөө мэндэ байхада, тэрээн тухай дуунууд бии болоһон юм. Мүн наһа бараһанайнь һүүлээр, 1926 онһоо эхилжэ, хэблэлдэ гаража эхилээ. Харин дуунай нотонууд бүри хожом, 1933 онһоо хойшо хэблэгдэжэ захалаа.
- Владимир Ильичэй бүри мэндэ байхада, Ленин тухай ёохорой дуунууд бии боложо, 1918-1923 онуудта нилээд ехээр хүгжэһэн байна. Владимир Ленинэй III коммунис интернационал (Коминтерн) байгуулһан тухай соло сууень, Буряадай АССР байгуулһан тушаа заал һаа дуунууд тааруулан зохёогдоо. Ленинэй хүндөөр үбшэлһэн, һүүлээрнь наһанһаа нүгшэһэн ушарынь манай ороной бүхы арадуудые ехэтэ гомдохоогоо. Энэ ушараар буряад арад шаналан гашуудаһан айхабтар олон дуунуудые зохёоһон байна.
Хүдөөгэй буряад зон Ильичэй үбшэлһэн тухай мэдээсэл дуулажа, тэрээндэнь харюу болгон, тэрэ дороо дуу зохёоһон ушарынь гайхалтай һонин, зохид юм, - гэжэ «В.И. Ленин буряад дуунууд соо» гэһэн статьядаа А.К.Бадмаев 1926 ондо бэшэнэ.
Уран зураашаднай хажуу талада байгаагүй. Мэдээжэ Цыренжап Сампилов, Георгий Павлов, Александр Окладников, Александр Тимин болон бусад Ленинэй дүрэ бүтээлнүүд соогоо харуулаа. Иимэ зурагууд үлөөгүй хаш.
- Манай Үндэһэтэнэй музейдэ Владимир Ленин тухай олон бүтээлнүүд байха. Жэшээлбэл, Санжи Цыбиковэй модоор дархалһан дүрэ бии. Гадна Нади Леже гэһэн уран гартанай Владимир Ленинэй зурагтай мозаикын панно музейдэмнай харахаар, - гэжэ Үндэһэтэнэй музейн захирал Татьяна Бороноева хэлэнэ.
Владимир Ленинэй нэрэ һануулһан эгээл олон юумэн хадаа үйлсэнүүд болон хүшөөнүүд болоно. Манай гүрэн дотор Ленинэй нэрэмжэтэ гудамжагүй хото городууд, хүдөө нютагууд үгы гээд һанагдана. Манайшье Улаан-Үдэдэ түб үйлсэдэ 1924 онһоо Ленинэй нэрэ олгогдоо. Түүхэ ехэтэй энэ үйлсэ бүри урдандаа Трактовая болон Большая гэжэ нэрэтэй байгаа бэлэй.
2004 оной июлиин 3-да Ленинэй нэрэмжэтэ үйлсын 360 метр зайда ябаган харгы болгогдоо. Арад зон тэрэниие Арбат гэжэ абаһаар лэ нэрлээ.
Үйлсэнүүд тэрэл зандаа үлэнэ. Харин Ленинэй хүшөөнүүд зарим газарта хуулан абтажа хаягдана.
Ленинэй толгой Улаан-Үдые онсо танюуһатай, мэдээжэ болгоо. Дэлхэй дээрэ Ленинэй эгээл томо толгой гэжэ алдаршаһан хүшөө 1971 оной ноябриин 5-да табигдаа. Г.В. Нероды болон Ю.Г. Нероды гэһэн скульпторнуудай һанамжа А.Н. Душкин болон П.Г. Зильберман архитекторнүүд бүтээгээ.
Багшын 100 жэлэй ойдо зорюулагдажа табигдаһан хүшөө 7,7 метр үндэртэй, хүндэнь 42 тонно хүрэдэг. Тэрэ 6,3 метр үндэр һуури дээрэ табигдаа. Улаан-Үдэ ерэһэн бүхы аяншалагшад, айлшад энэ хүшөө хаража гайхадаг.
Саг хубилаад, ондоо болоод байбашье, Владимир Ленин тухай ямарааршье хэлсэбэл, тэрэнэй нэрэ түүхэдэ ороһониинь дамжаггүй.
Алексей Жилинэй гэрэл зураг
Автор: Борис БАЛДАНОВ
