1312
Эсэгэ ороноо хамгаалха гэhэн уряагаар дайнай түрүүшын үдэрнүүдhээ бүхы совет арад тэмсэжэ эхилээ. Фашизмые усадхалгада манайшье аймагай ба нютагаархинай оруулhан хубита ехэ. Захааминай 8428 хүбүүд, басагад Эсэгэ ороноо хамгаалалсаhан байна. Энэ аюулта, шуhата дайн миниишье гэр бүлые тойрожо гараагүй.
Захаамин аймагай Ёнгорбой нютагай Дагбын хүбүүн Дамдин минии нагаса болоно. 1917 ондо Дагба Бизьяа хоёрой гэр бүлэдэ эгээ одхон хүбүүниинь боложо түрэhэн юм. Дайнай урда тээ Ёнгорбойнгоо долоон жэлэй hургуули дүүргэжэ шадаа. Албанда мордотороо, нютагайнгаа сомон зүблэлэй бэшэг эрхилэгшын даргаар хүдэлhэн байна.
1938 оной намар Бадма Долсонов нүхэртэеэ сэрэгэй албанда мордоо. Гурбадахи жэлээ албаяа хэжэ байтарнь, фашист дайсад добтолон орожо, Агууехэ дайн эхилээ. 1941 ондо дайнай эхилхэдэ, генерал Власовай Армида хоюулан дайлалдаа. Дайнай «амта» түрүүшынхиеэ Смоленск шадар үзэhэн байнад. Энэ байлдаанда Бадма нүхэрынь баатарай үхэлөөр унаа, харин Дамдин нагаса зүрхэндөө шархатажа, докторнууд hомыень хүдэлгэжэ болохогүй гээд орхиhон юм. Тэрэ hомонтоёо бүхы наhаараа ябаа.
«Түрүүшээр армиин байдал ехэ хүшэр байгаа: зэр зэбсэгээр, эдеэ хоолооршье хомор, сэрэгшэдтэ сэмгэтэ буунууд хүртэхэгүй, хүнгэн үхэр буунуудые баряад, автомат, пулемёдтой дайсанай урдаhаа добтолгодо орохош. Хэрзэгы шэрүүн добтолгын hүүлээр хэдыхэн сэрэгшэд амиды үлэдэг hэн. Дахин-дахин окопнай сэрэгшэдээр дүүрэжэ, баhал добтолгодо орохош. Нэгэ тиимэ урагшагүй туршалгын hүүлээр сэрэгэйнгээ даргатай хоюулханаа амиды үлэшэhэн байгаабди», - гэжэ хөөрэдэг hэн.
1942 оной декабрь hарада ехэ тулалдаанай үедэ Власовай Арми ехэхэн хохидолдо орожо, бүhэлэлтэhөө гаража шадангүй, плендэ абтаа. Хэдэн ондоо концлагерьнуудаар зобожо, тулижа ябагдаа. Немец фашистнууд тэдэниие үлэн хооhоор зобоохонь, тамалхань, доромжолхонь ехэ hэн. Эртэ үглөөгүүр ажалда намнажа гаргаад лэ, орой hүни барааг руу туужа оруулха.
Зүүн Пруссиин концлагерьта байхадань, дайсад тэдэниие модоной хибэдэhэтэй холигдоhон халаахайгаар хооллуулдаг байгаа. Муугаар эдеэлһэнһээ, үбшэнhөө ба лагериин алууршадай зэрлиг аашаhаа боложо, түрмын хүнүүд олоороо үхэдэг байгаа. Минии нагаса бүхэ бэетэй хадаа тэрэ ехэ аймшагтай зоболонhоо гаража шадаhан байна. Баряанда абтаһан сэрэгшэдые 1945 ондол сүлөөлhэн юм.
Совет гүрэнөө бусаад, түрэл нютагаа ошохо эрхэгүй хадаа Пензэ городто сүлэлгэдэ байгаа. Арбаад жэл соо hандарhан хотонуудай hэргээн бодхоолгодо хүдэлөө. Дайн байлдаан, хашалан зоболон ба бэрхэшээл тэрэниие хухалжа шадаагүй. 1950 ондо Елена Фадеевна Есина гэжэ ород эхэнэртэй хамтаржа, айл болоо. 1951 ондо Тамара гэжэ басагатай, 1954 ондо Коля гэжэ хүбүүтэй болоhон юм.
1956 ондо нютагаа бусаа, аха дүүнэрынь, ойрохи хамаатаниинь баяртайгаар угтаа. Аяар 1942 ондо «Танай хүбүүн Дамдин Будаевич һураггүй үгы болоо» гэhэн мэдээ абаhан байгаа ха юм. Эжытэеэ уулзаха хубитай байжа, хоёр жэл соо хэбтэриин болоhон эжынь хүбүүгээ хаража, hанаагаа амараад, хада гэртээ мордоhон юм. Арбан зургаан жэл боложо, нютагаа бусаад байхадаа, нэгэшье ород, немец үгэ хэрэглэнгүй, гансал буряадаараа хөөрэлдэдэг байгаа. Эхын hүнтэй хадуугдаhан хэлыень ямарханшье хүсэн диилэжэ шадаагүй.
Нютагаа бусаад, үнишье амаржа hуунгүй, завхозоор, адуушанаар, малшанаар ажаллаа. Хоёр хүүгэдээ хүмүүжүүлээд, олон аша зээнэрээ үзэжэ жаргаад, энэ алтан дэлхэйтэеэ 2006 ондо хахасаhаа һэн.
Эсэгэ ороноо хамгаалгын 2-дохи шатын орденоор, ойн баярай олон медальнуудаар шагнагдаhан. Ажалай талаар «Социалис мүрысөөнэй илагша» гэhэн грамота, дипломуудаар оло дахин урмашуулагдаа. Дайнай, концлагериин ба сүлэлгын хатуу шэрүүниие даажа гараhан, баяр гашуудалые дүүрэнээр үзэhэн, нютаг зондоо хүндэтэй, зан абаряар hайн хүн байhан. Мүнөө ойрохи хамаатаниинь, аша зээнэрынь үбгэн абынгаа нангин нэрые Агууехэ Илалтын 75 жэлэй ойдо дашарамдуулан дурдажа, гаталhан ехэ замдань hүгэдэн байhанаа мэдүүлнэ.
Валентина Будаевагай дурадхаһан гэрэл зураг
Валентина БУДАЕВА, Шара-Азаргын дунда hургуулиин номой сангай ажалшан
