969
Жалсарай Дабаевич ба Анна Жимбеевна Дабаевтан
Гэр бүлын архивһаа гэрэл зураг
1990 оной май hарын 29-дэ Буряадай АССР-эй Верховно Соведэй зүблөөнүүд боложо, аймаг аймагай судья болохо кандидадуудай хэрэг шалган хараад, уулзажа хөөрэлдөөд, тогтоолой ёһоор бидэниие судьягай тушаалда томилоо. Хэрбэеэ би Яруунын судья болоо һаам, Жалсарай Дабаев Загарайн судьягаар томилогдоо. Тиихэдэл бидэ танилсаа бэлэйбди. Энэ хүмнай бусад судьянарһаа аха заха байба. Буряадай судьянарай хуралдаа, семинар-совещани болон элдэб ажалай хэрэгээр Жалсарай Дабаевтай уулзадаг, хөөрэлдэдэг болоhоор, дүтын танил болообди. Наhаараашье аха, олон газарта хүдэлжэ, юридическэ ажал хэрэгээрээ мэргэжэл ехэтэй хүн байба. Юридическэ ажалай дутуу дундые, хатуу хүндыень маанадhаа дээрээр тухайлха, тааруулха байбал даа. Жалсарай Дабаев 1938 ондо мүнөөнэй Үбэр Байгалай хизаарай Ага тойрогой Могойтын аймагай Урта нютагта хүдөөгэй ажалша бэрхэ айлайда, «Улаан Одон» колхозой түрүү hаалишан Сэрэнэй Бүүбэйн гэр бүлэдэ түрэhэн. 30-аад оной хардалган, хамалган соогуур эсэгэнь худал хуурмагаар зэмэлэгдэжэ, ГУЛАГ-ай хаалта соогуур hураггүй үгы болошоо.
«Һамгаша» хашан морёороо...
Дайнай үеын үхибүүд. Эдэмнай онсо ондоо, хатуу хүндэ ажабайдалhаа айжа далтирхагүй зон гээшэл даа. Эжынгээ хормой баряад, хойноhоонь дахаад, хэhэн ажалыень хэлсэжэ, шадал соогоо хубита оруулхын түлөө ябагдадаг байгаа.
Жалсарай Дабаев Агуу дайнай үе саг тухай иигэжэ хөөрэнэ: «Би 3-тайхан байгааб. Дайн дажар эхилжэ, хатуу саг ерэбэ гэжэ ойлгохогүй ябааб даа. Мүнөө hанахадам, хүн зоной шэг шарай ондоо боложо, зарим эхэнэрнүүд нулимсаяа ходо аршан ябадаг hэн. Эрэшүүл дайнда татагдажа эхилээ. Нэгэ жаа ехэ болоходоо, сагай хатууе мэдэдэг бологдоо. Эсэгынгээ хамалганда ороходонь, бидэ үдэр бүри амиды мэндэ бусаха ёhотой гэжэ найдалтай хүлеэжэ байдаг hэмди. Эхэдэмнай хүндэ байгаа, Дондог ахатаяа ажалдань шадахыса туhалагша бэлэйбди».
Жалсарай Дабаев багахан ябаашье hаа, хатуу хүндые, муу hайниие нюдөөрөө, улаан гараараа, амиды бэеэрээ үзөө гээшэ. Таба-зургаатай болоходоо, хүдөөгэй ёhотойл ажалшан болоо. Эжынь үргөөд, «залхуу hамгаша хашан» гэжэ нэрэтэй мориндо мордохуулаад табихадань, уташаг бургааhа баряад, нэгэ жаахан хүнэhэ үбсүү руугаа хээд лэ, колхозой тугалнуудые адуулхаяа гарадаг байгаа. Юундэ мориндоо иимэ нэрэ үгөөб гэхэдээ, тэрэ морин колхозой хүндэ ажал хэhэндээ эсэжэ, залхуу болошоо. Ажалаа хэхэеэ залхуурхадаа, сухалынь хүрэжэ, эхэнэрнүүдые хазадаг байхадань, «hамгаша» гэжэ нэрлээ. Гэбэшье эхэнэрнүүд тэрэ мориёо гамнадаг, хайрладаг һэн. Колхозой хамаг хүндэ ажал хэдэг байгаа ха юм. Залуу шадалтай морид фронт абаашагдаа бшуу.
Тугалаа адуулаад ерэхэдэнь, эжынь үргөөд буулгаха. Теэд жаахан хадаа мориндоошье мордожо ба буужа шададаггүй байгдаа. Үдэрэй туршада тугалнуудаа харюулаад, хабарай шэмэрүүн хара hалхинда бээрэшэнхэй юумэ гэртээ ороод, эжын шанаhан сай уужа, шадал абадаг бэлэй.
«Эжытэеэ хамта шабааhа түүхэ, үхэр мал туужа асарха, үнеэгээ hаахадань туhалхаһаа эхилээд, ажал дууhахагүй. Теэд энэмнай хара ажал гээшэ гэжэ жаахан хадаа бидэ юу ойлгохобибди даа. Хаа-яа ажалнай наадан болошодог бэлэй. Шабааhаараа шэдэлсэхэш, хэн холо шэдэнэб гэжэ урилдахаш, үнеэдтээ үбhэ үгэжэ, hүри, бухал дээгүүрээ гүйлдэхэш. Эдэ үхибүүдэй hайгаар лэ колхозойнгоо ажалай түсэб даабариин хойно гарана гээшэбди гэжэ ехэшүүлэй, эжынэрэй хэлсэхэдэ, удхыень ойлгодоггүй гү, али ойлгохоёо hанадаггүй байгаабди», - гэжэ аха нүхэрнай дурсадаг.
Ехэшэг болоходоо, өөрөө мориёо эмээллэхэ, хорёодо дүтэ болгоод мордожо шададаг болоод лэ, колхозой одоол барагдахагүй хара ажал хэжэ эхилээ. Зунай үедэ үхэр малаа туужа, нүүдэл хэжэ, зуhалангай байра байдалаа түхеэрхэ даа. Тиигэжэ байтар, үбhэ хулhан эхилээд лэ, морин хажуур, морин тармуур болон хүдөөгэй хара ажал орой барагдадаггүй байгаа. Теэд хэзээшье амардаг байгаабибди гэжэ Жалсарай Дабаев мүнөө гайхана.
Эрдэм бэлиг - эрхим баян
Дайн дажар дүүрэжэ, Илалтын ехэ баяр болоо. Теэд дайнай hүүлдэ ажабайдалай хүнгэн болохонь мэдэгдээгүй. Хүндэ хүшэр ажабайдал үшөө хэдэн жэлнүүдтэ үргэлжэлэлөөл даа. Жалсарай Дабаевай хөөрэһөөр, эжынь тэрэниие эрдэмтэй болог гэжэ hургуулида оруулаа. Хэшээлэй hүүлдэ гэртээ ерэмсээрээ, эжыдээ туhалхаяа ажалдань ошодог байгаа. 7-дохи класста hуража байхадаа, үдэшын hургуулида орожо, үдэртөө Оловяннинска райпотребсоюзда болон Эрхын сэрэгэй 17-дохи совхоз гээшэдэ хүдэлжэ, мүнгэ гэртээ асаржа, эжыдээ үгөөд, үдэшэндөө hургуулидаа hураад, 10 класс дүүргээ.
1957-1960 оноор Туркменистанда хилын харуулда Советскэ Союз Афганистан хоёрой хилэ дээрэ сэрэгэй албанда ябаа. Тэрэ газарта халуун гээшэнь - элhэн сүл губи. Һалхи шуурган болоходоо, тооhон элhэн мушхаржа, ама, хамар, нюдэ, шэхэ руу шабан орохоёо hанаха. Зарим солдат хүбүүд ядалдадаг байгаа. Хүндэ хүшэртэ жааханhаа эсэргүүсэжэ һураһан манай хүбүүндэ юундэ хүндэ байхаб даа. Тиигээд албан соогоо шалгаржа, эрхим солдат болобо. «Байлдаанай болон политическэ бэлэдхэлэй отличник» гэжэ тэмдэгтэ хүртөө. Ахамад сержант, отделениин командир болотороо албан дээрээ ургаhан байна. Урагшатай, албандаа бэрхэ ябаhан хадань СССР-эй Коммунис партиин гэшүүн болгоо.
Нүхэд сэрэгшэдынь албаяа дүүргээд, Москва ошожо, Бауманай нэрэмжэтэ МВТУ орожо, эрдэмтэй болохобди гэдэг байгаа. Теэд Жалсарай Дабаев өөрын түсэбтэй байжа, Алма-Ата хото ошожо, Казахстанай университедэй шанга шалгалта тушаан дабажа, 1960 ондо юридическэ факультедэй оюутан боложо, юристын мэргэжэлые шудалжа эхилээ.
ондо поездоор гэртээ бусажа ябахадаа, вагон соо Анна гэжэ Түнхэнэй басагантай танилсаад, бэшэлсэдэг болоо. Тэрэ үеhөө залуу Жалсарай хүбүүнэй тархи, зүрхэн соо залуу басаган Аннын илдам зохид шарай шанга гэгшээр лэ хадуугдажа, инаг дуранай охин бурьялжа, үдэрэй hанаан, hүниин зүүдэн болошобо даа.
Ажалай жолоо адхаад...
1965 ондо Жалсарай Дабаев Казахстанай университет амжалтатайгаар дүүргэжэ, юрист мэргэжэлтэй болоо. Бэрхэ, эдэбхитэй оюутан, коммунист хүбүүе университедэй комисси Казахстанhаа ондоо тээшэнь табиха дурагүй байжа, Казахстанда үлөөд хүдэлэ гэжэ Алма-Ата, Караганда, Усть-Каменогорск хотонуудта ажалда орожо, прокуратура, суд, милицидэ хүдэлхыень аргададаг байгаа. Жалсарай Дабаев гэр бүлэ болонхойб, эжымни харууhанай болонхой гээд лэ, Улаан-Үдэеэ ерээ. Дондог ахайнь 1963 ондо үбдөөд, наhа баранхай байгаа.
БурАССР-эй Ниигэмэй хамгаалгын яаманда ороходонь, Гусиноозёрск хото эльгээгээ. Тэндэ 1972 он болотор Сэлэнгэ аймагай социальна таһагта ажалда хүдэлжэ эхилээд, ахамад инспектор, таhагай дарга болоо. 1972 оной мартын 13- hаа 1976 оной апрелиин 13 болотор Сэлэнгын аймагай арадай судья боложо хүдэлөө.
1976 ондо Ага тойрогой Могойто нютагаа ошожо, аймагай юридическэ консультациин дарга, адвокат боложо, хүдэлжэ эхилээ. 1981 оной декабриин 11-hээ 1990 оной май болотор Ага тойрогой Дулдаргын аймагай арадай судья боложо хүдэлөө. 1990 оной майн 29-hөө 1998 оной февралиин 20 болотор БурАССР-эй Загарай аймагай судьягаар хүдэлөөд, наhанай амаралтада, хүндэтэ отставкада гараа.
Жалсарай Дабаев ба Анна Жимбеевна хоёр 56 жэл соо эбтэй эетэй, ан-бун ажаhуунад. 3 үхибүүтэй, 7 аша зээнэртэй, нэгэ гушатай. Ехэ басаган Инна казначействын ахалагша мэргэжэлтэн, Гэсэр хүбүүниинь заводто оператор мэргэжэлтэй, одхон хүбүүниинь Аркадий эсэгынгээ харгыгаар юрист мэргэжэлтэй болоод, Зэдын судья байһанаа, мүнөө амаралтада гаранхай.
Анна Жимбеевна хөөрэнэ: «Жалсарайн хаанашье хүдэлхэдэнь, хайшаншье эльгээхэдэнь, хойноhоонь үхибүүдээ абаад, хэрэгтэй эд бараагаа шэрээд, ёhотойл зүү hабагша мэтэ дахаад лэ, хажуудань хамта гэр бүлөөрөө ябадаг байгаабди».
Анна Жимбеевна бүхы наhаяа гэр бүлэдөө, үхибүүдтээ зорюулаа. Багшынгаа ажалда амжалтатай хүдэлжэ, хүндэлэлэй шагналда хүртөө.
Жалсарай Дабаев амжалтатай бэрхээр хүдэлдэг байгаа. Ажалайнгаа гурим, журам огто алдаагүй юм. Хүн зондоо жэшээ боложо ябаа. Мэргэжэлээ дээшэлүүлхэл гэжэ эрмэлзэдэг hэн. Хүн зондо хүндэтэй, хамаг уголовно, гражданска, административна болон судебнэ хэрэгүүдээ шадамар бэрхээр хаража, муу hайнииень илган шэнжэлээд, тон зүб лэ шиидхэбэри гаргадаг байгаа.
Хамтын ажалда хабаадажа, хүн зондо, ажалшадта лекци уншажа, уулзалга хэжэ, хуули ойлгуулан хөөрэдэг hэн. «Знание» бүлгэмэй лектор, ажахынуудай товарищеска сүүдэй хамтын түрүүлэгшэ, Дулдарга аймагай Соведэй депутат ябаа. Иимэл даа ажалайнь ута харгы. Амжалтатай ажалыень тэмдэглэжэ, 1998 ондо «Буряад Уласай габьяата юрист» гэжэ үндэр нэрэ зэргэ олгоо. Нүхэртэеэ хамта «В.И. Ленинэй 100 жэлэй ойн баярай» медаляар шагнагдаһан юм. Дайнай үеын үхибүүд, ажалай ветеранууд болохо Жалсарай Дабаевич Анна Жимбеевна хоёр үри хүүгэдээ хаража, наhаараа ажал хээ гээшэ. Иимэл хуби заяатай байгаал даа, дайнай үеын үхибүүд. Бү мартаял! Эдэмнай Илалтын түлөө горитойхон хубитаяа оруулаа.
Владимир ЦЫДЕНОВ
