Бархан уула hахюуhата

Жаргал Элбеновэй дурадхаһан гэрэл зураг

“Элбеныч” гэжэ минии үеынхид хүндэлэн дурдагшабди. Ажабайдалай долгинууд соо хазагай харгыда гараагүй, хара сагааниие таажа ядангүй ябаһан хүбүүдэй нэгэн. Бүхын удамтангуудай тоонто Бархан уулын хормойһоо гарбалта Жаргал Элбенов мүнөөдэр “Абаргын солын” айлшан. Олон юумэ хөөрэлдөөбди: барилдаанһаа футбол хүрэтэр, хүдөө байдал, оршон сагай баатарнууд, аха нүхэд, түрүүшын багша г.м.

- Бразилида - футбол, Канадада - хоккей, Кубада - бокс, Америкада - баскетбол, олон зондо һүгэдэлгэ шажан болоно. Танай тоонто Баргажан Хурамхаанда барилдаан баһа тиимэ гэхээр. Юундэ гэжэ һанана?

- Манай бэлигтэй дасгалжуулагшад ба талаантай бэрхэ барилдаашад нүлөөлөө. Баргажан голой эгээн ехэ одон - Борис Будаев. Энэ хүнөө бидэ ехэтэ хүндэлжэ ябадагабди. Манай багымнай багшанар ёһотой ажалайнгаа фанадууд ябаа, тэрэнэйнгээ хажуугаар бүхэ барилдаа хүгжөөжэ ябаһан ниитэ ажаябуулагшад. Аха үеэ хүндэлжэ ябаха ба шанга журам хоёр - ёһотой гол шугамууд.

- Барилдаанай дуратай дүрэтнай, хайшан гээд тэрээндэ ерээт?

- Барилдаанай түрүүшымни багша Даба Бодиевич Гармаевай үдэрһөө үдэртэ мүлижэ зааһан сүлөөтэ барилдаанай дүрэ, хожомынь бүхэ барилдаанда тааруулаад хэрэглэгшэб, ашаглахадаа ехэ түргэн, саб-яб хүдэлхэ шухала. Хам орожо, зүүн хүлынь дэгээдэн абажа (сүлөөтэ гү, али бүхэдэ) гуядань гү, али хүлэйнь улаһаа шүүрэжэ, мухарюулха, саашаа хүлынь асатуулан мушхаха. Үшөө дахин дабтахам, эндэ ехэ түргэн хүдэлхэ шухала.

- Барилдаанда ерэhэн тухайгаа, түрүүшынгээ багшанар тухай хөөрыт даа.

- 7-дохи класста һуража ябахадаа, тамирай танхим ерээб. Дээрэ дурсагдаһан Даба Бодиевич Гармаев ажаллажа ябаа, одоол бурханда харагдаһан багша. Олон үетэн нүхэдөө дахажа ошоогшоб. Багшамнай ганса барилдаагаа заагаад дүүршэдэггүй, харин һургуулидамнай, гэртэмнай юун боложо байнаб ходо һонирхожо ябагша. Барилдаа мандаа өөрөө залхуугүй зааха. Бидэнтэеэ хабар намарынь кроссшье гүйлдэжэ ябаха, хамтаран һонирхохо юумэмнай олон һэн. Мүнөө хүрэтэрөө багшатаяа ба гэр бүлэтэйнь холбоогоо алдаагүй, нүхэсэжэ ябадагабди. Һамбаашалжа, багшадаа мэндэ хүргөөд, элүүр энхэ ба тамирай ута наһа хүсэнэм.

Баяр ШИРАПОВАЙ гэрэл зураг

- Буряад барилдаанай ямар һургуулинууд танюуһата бэ? Жэшээнь, сүлөөтэ барилдаанда Росси соо красноярска, баруун кавказай, осетин, чечен, саха, тыва, дэлхэйгээр япон, иран, монгол һургуулинууд бии гэдэг. Манай аймагуудаар онсо тиимэ илгаанууд бии гү?

- Буряад барилдаанда хурамхаан-баргажанай хүбүүд ехэ һайн барилдана. 75 кг хүрэтэр шэгнүүр ехэ һайнаар эзэлэнхэй. Диилэнхи ехэ түгэсхэлэй тулалдаанууд эдэнэй хоорондо үнгэрнэ. Харин 75-һаа дээшэ шэгнүүрнүүдтэ Агаһаа гарбалтан шалгарна, саг үргэлжэ тэндэһээмнай бэеэр томо баатарнууд урган гарана.

- Барилдаанай тусгаар хоол гэжэ байха гү? Барилдаашанай хоолой шанар гү, али Жаргал Элбеновэй зууршалга гээд, хэлэжэ үгыт даа.

- Би Монгол руу олон жэл ажал хээб, тиигээд монголшууд янза бүриин мяха ехээр эдинэ гэжэ адаглааб. Монгол эрын бэеын мяхан сула ба хатуу гэжэ эли байна. Тиимэ болохын тула барилдаашадта хэлэхэ байнаб, мяха ехээр хоолдоо оруулха хэрэгтэй. Минии багада, залууда сагаан эдеэн ехээр эдигдэдэг байгаа. Хүрэнгэ, бозо, аарса ууха хэрэгтэй, тэрэ яhан, шүрбэһэндэ ехэ hайн. Энэ үндэhэтэнэй буряад эдеэн шүлэн, мяхан, сагаан эдеэгээр бүхы яhанай, мяханай шэмэг хүндэ шэнгэжэ ороно.

- Мүнөө Буряад үндэһэн барилданай ерээдүйн хүгжэлтэ хайшаа хаража хүгжэбэл тааруу бэ? Япониин сумо, Монголой үндэстний бөх, Хитадай Үбэр Монголой бүхэ барилдаан г.м. – эдэнэй алиниинь жэшээ болгохоор?

- Буряад барилдаан мүнөөдэрэй байдалаар хүгжэлтын нилээдгүй дээрэ шатада гараад байна. Олон хабаадагшад, харагшад, эндэ Хамба лама Дамба Аюшеев ба Буддын заншалта Сангхын нүлөө аргагүй ехэ. Буряад Уласые бүхы дэлхэйгээр танюуһата болгожо байна. Хүреэш, сумо гү, али каратэ шэнги. Асуудалайтнай хоёрдохи хубида харюусахада, япон сумогой хүгжэлтэ жэшэмээр байна. Өөрсэ янзаар хүгжөөд, дэлхэйгээр каратэ мэтэ ехэ дэлгэржэ тараашьегүй һаа, харин бүхы газараар мэдээжэ боложо, һонирхол татажа шадаха гээшэ ехэл гайхалтай юртэмсэ болонол даа.

- Һүүлэй жэлнүүдтэ хүл нюсэгөөр барилдана, тиигээд минии харахада, олон приём хэгдэхэеэ болино шахуу. Һөөргөө сабхи үмдэхэ гү? Зоодог, шуудагһаа юундэ арсанабибди?

- Урайни заншалаа дууряажа, хүл нюсэгөөр барилдаха гээшэ Хамба ламымнай шэнээр һэргээһэн эдэбхи. Эндэ хүндэтэ Хамбатаяа тоосолдохо дуран үгы, харин үрэтэй хөөрэлдөөн дотор үнэн бодол түрэдэг гээшэ ааб даа. Нюсэгэн хүлөөр барилдаха гээшэ үнэн дээрээ ехэ таагүй, олон мэхэ гохонууд хэрэглэгдэнэгүй, хүлөө бэрьтэжэ болохо, тиигээд хибэс дээрэ гарахада, олон соо элдэб хүүгэд ябана гээшэ, улын зохолхо үбшэншье таража болоно. Нэгэ эхеэр монгол шуудаг, зоодог үмдэжэ захалаа, харин манай эндэ үйлэдбэрилдэггүй хадань, тэрээн бүхэндэ захижа асаруулха хэсүүшэг (сэнгынш бага бэшэ), мүнөө хойшоо гараад, ехэ үмдэгдэнэгүй гэжэ һананам. Сагай ерэхэдэ, бусаха байхабди гэжэ найдая.

- Эгээн һанагдаһан илалта ба шүүгдэһэнээ хөөрэжэ үгыт даа?

- 2006 ондо Этигэл Хамбын нааданда буряад барилдаагаар илалта һанагдана. Харин эгээн голхоролтой шүүгдэлгэ 1995 ондо Абай Гэсэрэй нааданда Мүнхэ Мункожаргаловта илагдаһан. (Авторһаа) Тиихэдэ аргагүй һайхан наадан болоо, Октябриин хубисхалай 25 жэлэй ойн баярай нэрэмжэтэ нааданай талмай хоёр анги болонхой хуугай табижа байгаагша, тэрэ үеын барилдахы түлэг дунда ябаһан бүхэшүүлнай уран барилдаа харуулаа. Гол шанда түрүүшынхиеэ шахуу, тэрэ үеын ехэ суутай “Мотом” компаниин зүгһөө ВАЗ-2108 авто-унаа табигдажа, тамиршадые хүлгөөгөө.

- Үнгэрһэн жэл политикын юртэмсэ руу алхам хээт гэжэ мэдэнэбди, юу харабабта, хүдөөмнай хүгжэлтын шэнэ шатада гарахын тула юун хэрэгтэй бэ?

- Олон хүдөөгөөрхин хаа-хаанаһаа хото руу нүүнэ, энээниие даб дээрээ байлгахын аргагүй. Мал хараха хүн бүхэндэ зүрхэн, дүй дүршэл, аргашьегүй. Илангаяа залуушуул. Хүдөөгөөр байдал тогтонхой. Улас түрын анхаралаа улам хандуулаагүйдэнь - байдал хүндэшэг. Хүдөө газараа гаража, үхэр малаа, хони, адуугаа барижа амидарха саг тулажа байнал даа. Мүнөө би “Абсолют” хамжаанда ажаллажа байгаад, һонин ушар обёорооб, хэдэн аймагуудта хандаабди, газар газараар мяха суглуулхаяа. Урагша абаха зон хомор, зарим тээ абаха сэн голоно, зариман юрэ аниргүй байна. Үнгэрһэн жэл түрэл аймагтаа гулваагай һунгалтада бэеэ туршаад, хэдэн уулзалга үнгэргөөб. Шадалтай, адагынь 300-400 толгой мал үдхөөд һууһан зон олон. Буряадайнгаа дэбисхэр дээрэ урагшатай ажаллажа байһан компанинуудай захиргаануудаар хүдөө аймагуудай ноёдууд ганзага ниилэжэ, эдэ малша айлнуудаа дэмжэжэ хүдэлхэ шухала байна даа. Олзын хэрэг эрхилжэ ябаа зон мүнөө бүхы хүгжэнги гүрэнүүдэй аралжаа наймаанай дүй дүршэл шэнжэлжэ, урагшаа шармайнхай арга боломжонуудые нэбтэрүүлжэ ябана ха юм.

Баяр ШИРАПОВАЙ гэрэл зураг

- Жэшээтэ футбольно команда барилдаашадһаа бүридхыт даа: һоригшо багша ба 11 талмайн наадагшадые, хэниие хаана табиһанаа нэгэ бага хөөрэжэ үгөөрэйт.

- Хаалтада Мункожаргалов Мүнхые табиһуу - үе мүсэнь ута, өөрөөш үндэр. Хамгаалагшад: Дамдинов Очир, Билигтуев Арсалан, Шагжитаров Валера, Гладышев Константин - журамтай, хамгаалгада найдамтай. Хахад хамгаалга: Нимаев Нима, Цыренов Батор, Шагдуев Володя – шэрхинүүд, эсэхые мэдэхэгүй. Добтологшод: Будаев Борис, Лхамажапов Жамсо, Раднаев Артём – һонор, хурса нүхэд, сула юумэ найруулдаг. Дасгалжуулагшад: наадагша дасгалжуулагша: Будаев Борис, Пронькинов Константин.

Иимэрхүүл даа гэжэ бодолоо тобшолно. Олон жэл суг носолдоһон нүхэдөө ба аха нүхэдөө ехэ дулааханаар дурдана, хүн бүхэндэнь онсо шанарыень зураглаһан сэдьхэлэй дулаахан үгэ олоно.

- Буряад хэлэн тушаа арсалдаанууд тухай юун гэжэ һанана?

- Аймаг бүхэн өөр өөрын нютаг хэлээрээ хөөрэлдэхэдэ, ехэ гоё ааб даа, би барилдаха наһандаа Буряадаа дууһан эсхэжэ, хамаг аялга баран танидаг, бодолоо андалдадагби. Харин нэгэ хамтаруулһан бэшэгэй дүрим байха ёһотой. 20-30-аад оноор, тэрэ сагайнгаа эрилтээр, “һ” абяатай хэлэн шэлэгдээ хадаа тэрэнээ түшөөд ябаха шухала. Хэрбээ сэлэнгэ буряадай аялга абтаһан байбалнь, тэрэнээл дахаад ябаха байгаабди. Хэрэглэхэ, ашаглаха оршолон байгуулха, энээндээ анхаралаа хандуулха шухала.

- Мүнөө үеын ёһотой баатарнууд танай һанахада хэд бэ?

- Олон зониие баатарнуудай тоодо оруулхаар: Хамба лама, Бато Семёнов, Илья Гармаев, Валерий Доржиев, Владимир Дмитриев, Сергей Оканин, Лев Асалханов, сагһаа урид нүгшэһэн Бато Дашинамжилов, Геннадий Манжуев, Бата Баяртуев, гэнтын аюулда ороһон Сергей Рогов. Минииш дарга Индира Шагдарова, жэшээнь, ехэ үлүү үгэ хүүргүйгөөр түүхэ шэнжэлдэг бүлгэм байгууланхай, ехэ һонин ажал ябуулна. Дээрэ дурсагдаһан зоной ажаябуулга ехэнхидээ һайн дуранай алхам ха юм даа, тиихэдээ ёһотой жэшээ боложо үгэнэ. Ухаанай, зөөриин баялигта хүрөөд, тэрэнээ түрэл арадтаа зорюулхын тула сэнэг, сэдьхэл, зүрхэн хэрэгтэй.

-Залуу тамиршадта юу захиха байнат?

-Барилдаанай юртэмсэдэ ороһон залуушуулда дүй дүршэлөө хүгжөөжэл байхыень хүсэнэм. Илаһан дабаһан дээрээ тогтон торонгүй. Бэеынгээ элүүр энхые, тамир тэнхээ, зүбөөр хооллохо, зүбөөр бэеэ һорихо ба зүбөөр бэеэ амаруулха - табиһан шугамаа алдангүй ябаха шухала. Бүхэ барилдаашанай нэрэ соло үндэртэ абажа ябаха шухала - залуушуулда жэшээ, арад зондоо бахархал ба омогорхол боложо ябаха шухала. Арад зоноо хүндэлжэ шадаһан хүн, түрэл нютагайнгаа хүндэдэ хүртэхэ.

P.S. Энээгээр хөөрөөгөө түгэсэжэ, таралган дээрээ Жаргал абаргаяа зугаа эхин алдарта сумоист Асашёрю Дагвадоржтой гадаа түхэлөөрынь зэргэсүүлжэ хүхеэгээб. Адлинууд гү?