​Байгал - минии гайхал

(Үргэлжэлэл)

Уданшьегүй Безымянная гэһэн горхоной адагта тулажа ерэхэдэмнай, эрьеһээ 100 метрэй зайда шобхогор маяк сагааран ялалзажа харагдаба. «Оо, эндэшни һонирхолтой ушар болохонь ха юм» гэжэ досоогоо баярлан, бусадайнгаа шумууһан түргэнөөр хүдэлжэ, 90 килограмм шэгнүүртэй (тусхай химическэ бодостой) баллон мүрэ дээрээ үргэлжэ, эрид өөдөө зүдхэхыень адагланаб. Матросуудай нэгэнэй арангын эгээл дээрэхи талмай дээрэ гараад, доошонь аргамжа шэдэхэдэнь, бэшэниинь үнөөхи баллоноо бүхөөр уяжа, дээшэнь ябуулна. Иигэжэ хүлһэ һалһаа гарган ажаллаһанай ашаар хуушарһан маяк шэнээр һэлгэгдэбэ бшуу. Удаань тэрэнээ носоохо харюусалгатай хүдэлмэриие дүй дүршэл ехэтэй хуушанай матросуудай нэгэн нарин нягтаар хэжэ дүүргэбэ. Энэ сагһаа хойшо шэнэ маяк хоёргурбан һара соо түхэреэн сүүдхын туршада далайда ябагшадта зүг шэгыень харуулхань гээшэ.

Эрдэм, техникын хүгжэхэ тума уһан далайда тодхогдодог иимэ тэмдэгүүдэй байгуулга нарижуулан һайжаруулагдажа, аяар гурбан һарын туршада таһалгаряагүй носодог түхеэрэлгэтэй болонхой. Автоматическа аргаар хүдэлдэг тула үдэрынь унтараад, үдэшын боро хараанай буухалаар, дахинаа ялагар галаар бадардаг юм. Һүүлэй үедэ Байгалай эрьеэр үнэтэй сэнтэйшье һаа, тон найдамтай наранай батарейнүүд дээрэ хүдэлдэг маяк хэрэглэгдэдэг болоо. Жэшээлхэдэ, Байкальский посёлок шадар бүхэлэгдэһэн иимэ маяк юһэдэхи жэлээ эбдэрэн һандарангүй нэгэ жэгдээр албаяа хэһээр. 

Түрүүшын пароходуудай бии боломсоор лэ, дээрэ дурсагдаһан албан байгуулагдаһан гэжэ тэмдэглэлтэй. Маяк бүхэнэй дэргэдэ нэгэ хүн табигдажа, үдэшэ бүри керосинай дэн носоогоод гэрэлтүүлдэг, үдэрынь унтараадаг байһан.

- Заримдаа керосин саг соонь асархагүй. Тиихэдэнь бүхэли һүнеэ ото зартагай носоожо үнгэргэхэш, — гэжэ Байкальскда ажаһуудаг ажалай ветеран А.И.Стрельцов дурсалгаяа эхилнэ, - эрье дээрэхи маягһаа гадна уһaн coo зоогдоһон тэмдэгүүд бии байгаа. Тиимэһээл харуулшан сагай ямаршье уларилай тохёолдоод байгаа һaa, онгосоёо һэлюурдэн, хүрэхэ газартаа хүрэдэг бэлэй. Үхэлэй аюулһаа огто айдаггүй эрэлхэг зоригтон лэ иимэ мэргэжэл шэлэдэг һэн аабза. Уялгата үүргэеэ дүүргэһэнһээмни олон хүнүүдэй хуби заяан сэхэ дулдыдадаг гэжэ мүн лэ һайса ойлгодог байгаа. 

Аяншалгымнай гурбадахи үдэртэ нюдэнэй үзүүрэй арай хүрэхэ хараанай газарта Байгал дээрэхи эгээл томо гэгдэдэг Ольхоной олтирог харагдажа эхилбэ.

70 модоной зайда нэмжын оршоһон энэ олтирог материгһээ зурууд уһаар амяарлан таһаранхай. Бага далай гэжэ нэрлэгдэһэн энэ зурууд уһан эгээл үргэн газартаа 15 модоной зайда нэмжыдэг. Энээхэн арал өөрын имагтал онсо түһөө шарайтай. Урда зүгһөө Бага далай руу ороходо, нариихан ута хоолой мэтэ дүрсэтэй, 1,5 модоной үргэнтэй Ольхоной бартаа гэгдэһэн урасхал уһан унжыдаг юм. Хоёр тээһээнь хурса хутагаар хюһуулжархиһан мэтэ түхэреэн эрьенүүд уһаяа хашажа, хабшаха гэһэндэл пүнтылдэнэ. Эрьенүүдэй нюруу огто ургамалгүй шахуу. Энэ үзэгдэлые тайлбарилхадаа, аралай энээхэн хубида туйлай шанга һалхи шуурган болодог гэжэ мэдээсэмээр. 

Секундын туршада 40 метр хүсэтэйгөөр һалхилдаг энэ шуурган Примориин шэлэһээ эхи абадаг дошхон «Сарма» голой нэрээр нэрлэгдэһэн юм. Юуб гэхэдэ, дайралдаһан юумэ үндэһөөрнь хуулан, ходолон бушаганадаг шуурган эгээл эндэ бии болодог, «түрэдэг» байна. Сарма ганса байгаалида өөрынгөө хүсэтэ нүлөө үзүүлдэг бэшэ. Нарбагар хара хушалтатай, газарта няалдашаһан мэтэ паахагар урса гэрнүүд, бусадшье барилганууд һалхигүй талаһаа шобогор гүбээнүүдэй саана хоронхой. Үүдэ үрхэ, сонхонуудынь гэрэй зүүн-хойтохи хубида һуулгагданхай. Үбһэнэй бухалнууд хүндэ нэмэргээр хушаатай гү, али бүдүүн һургаагаар хашагдажа, һайса бүхэлөөтэй харагдана. 

Ольхон олтирог дээрэ ажаһуугшад байгаалиин аяг аашануудые зоримгойгоор дабажа һуранхай, зоргоороо ородог зангыень мэдэдэг болонхой. Тэдэнэр гансал өөһэдтэнь мэдээжэ, ямар нэгэн танюуһата шэнжээр бүри холо мүндэлжэ эхилһэн шуурганиие уридшалан мэдэрдэг юм. Тиин бэеэ, гэрэй амитадые аршалан абархын тула яаралтай хэмжээнүүдые саг дары абадаг. Загаһашад дошхорон ерэһэн шуурганһаа флодоо абархын тула нэгэ хэды саг соо эрье багаар тэрэнээ уһанда шэнгээдэг һэн. Үгышье һаа, томошог суднанууд сармаһаа тэрьедэжэ, омог солгёон далайда сэхэ тамаран гараха баатай болодог байгаа.

Ольхондо бороо, саһан тон багаар ородог. Эндэ гол, горхон үгы юм. Хадаһаа эхи абадаг үсөөхэн тоото булагууд амидаралта амисхаалаараа сорьён бурьялдаг. Һуурин хүн зон шииг нойтоёо ехэдхэжэ, уһанайнгаа нөөсэ арьбадхахын тула тошо халяадаг, саһа тогтоодог. Зундаа бороо хүлеэһэнэй дэмы бшуу. 

Жэгтэй энэ газарые хужарлан хараһан аяншалагшадшье саашаа табилуулан тамарбабди. Бага далайн үзэсхэлэн эрьенүүд дээрэ эртэ урдын түүхэ һэргээһэн шулуун барилганууд үлэнхэй. Хэдэн зуун жэлэй саана курыкануудай бодхооһон барилга ха гэһэн багсаамжа, тухайламжа бии юм. 

Һөөргөө бусалгандаа олтирогой ойлиг, хадалиг зүүн эрьедэ тогтоо һэмди. Эрдэмтэдэй тодорхой һанамжын ёһоор, эндэһээ хоёр-гурбан модоной зайда бүмбэрсэг дэлхэй дээрэхи бии байгаа нуурнуудай эгээл гүнзэгы хонхор газар бии юм. Һүүлэй үедэ хэмжэгдэһэнэй ёһоор энэ хонхосог доошоо 1720 метртэ хүрэнэ. 

*** “Саада эрьеһээ сарма дэбхэрээд бууна, 

Сабидар сагаан һүрэгүүдые наашань тууна, тууна” (Д.Улзытуевай шүлэгүүдэй циклһээ).

Ольхоной хойто үзүүрэй Хобот-Северная гэһэн хушуута булан заанай хоншоортол адли дүрсэтэй. Теплоходнай хажуугаарнь тамаран гаража, Байгалай һүрөөтэй үргэн, нэлэнхы уужам yһaн дайда руу шэглэбэ. Энэ багаар далайн эгээл үргэн газар юм гэһэн һанамжа (80 модонон зай) буруу бэшэ ёһотой. 

Сэлмэг сэлгеэн үдэр тогтонижобо ха юм гэжэ сэдьхэлдээ баясанабди. Урдаһаамнай үлеэһэн дулаан һалхин нюур, хасарыемнай энхэргэнээр эльбэхэдэжэ, «һанаа зоболтогүйл даа» гэжэ найдуулна хэбэртэй. Гэбэшье гэнтэ ондоо - һэрюун амисхаалтай, эрид огсом зантай һалхин самнан үлеэжэ, хажуудамни зогсоошо матросууд ямар нэгэн дохёо дуулаһандал, нэгэ доро баруун зүг тээшэ эрьелдэн хараба. Улаан-Хаанай шэлэ талаһаа сагаабтар ууланууд дабхасан бөөгнэрһөөp һолжорходол гэнэ.

- Ёһотойл сарма маниие намнажа ябана ха. Тэрьелжэ үрдихэ хэрэгтэй, - гэжэ нэгэн дуугарба. 

- Саг зуура оршон тойронхи уһан бусалхадал гэжэ хөөһэ бушхан сагаалхиһан долгинууд бүри эршэтэй боложо эхилбэ. Суднамнай ябадалаа түргэдүүлэн шуумайжа мэдээ ааб даа. Тээ саана бүри һаяхан амгаланаар тамарhaн хэдэн моторно онгосонууд эрье шадархи дүтын тохойнуудые бэдэрһээр ошобо хэбэртэй. Иигэжэ сармын хажуу талын сохилтодо дайруулан алдаад, саг соонь аюулһаа холодоо һэмди. 

Бэрхэшээлнүүдые урагшатайгаар дабаһандаа урмашанабди. Теэд хэдэн часай удаа үдхэн манан соо ороходоо, теплоходнай ябадалаа аалидуулба. Капитан нэгэ хэды болоод лэ штурмантаяа суг карта, компастоо ба бусадшье тодо нарин приборнуудтаа хандажа, саашанхи маршрудаа элирүүлнэ. Тамаралгын ёһо гурим мэдэхэгүй хүндэ корабль нюдэ балайда тэмтэрэн ябаһандал һанагдана. Үдэшын бүрэнхы харанхын үеэр дүтын нэгэ эрьедэ хүрэгдэжэ, бархагай гэнжын ханхинахань дуулдаба. Бултадаа кают-компанида сугларбабди. Кок Т.В.Бактимирова һүтэй ногоон сай, амтатай эдеэ хоол урдамнай табина. Теэд эндэшье нуур далай дээрэхи ажал, хүдэлмэри тухай хөөрэлдөөн замханагүй. Онсо эрхэ байдалда хүдэлдэг хүнүүд тамаралга бүхэнэй үедэ ямар нэгэн шэнэ онсо шэнжэ, үзэгдэл обёорно бшуу. Тиимэһээл Байгал тухай һанамжа, хөөрөөнүүд орой болотор үргэлжэлнэ. 

... Үсэгэлдэрэй манан шүүдэрээр ялалзан, набша ногоондо бишыхан мүнгэн һиихэ үлгөөтэй мэтэ. Манай тогтоһон газар далай руу урагшаа хушуутан гараһан тэбсэг байба. Шэлбэһэтэ модоор хушагдаһан энээхэн хэһэг газарта баабгай, хандагай, хүдэри, бусадшье ангууд ажамидардаг. 1980 оной сентябрь-октябрь  

(Үргэлжэлэлынь удаадахи дугаарта).

ЭХИИЕНЬ ЭНДЭ УНШАГТЫ:

Фёдор Сорокин: "Байгал - минии гайхал"