712
Гомбо Цыдынжапов эжытэеэ
(Үргэлжэлэл).
Хэрмэ үгэжэ, хэлэндэ һураба
Тиигэһээр байтарни, эгэшэнэрни хадамда гараа, ахамни һамга абаа. Би гансаараа үлөөб. Эхэ эсэгэ хоёрни үбдөөд, гэрэйнгээ ажалда хүсэнь хүрэхэеэ болижо, намайгаа дасанһаа абаашаба. Иигээд лэ гэртээ бусааб.
Дасанай һүүлээр нютагни диваажан шэнги харагдаа. Хамсыгаа шуугаад, гэрэй хүдэлмэридэ шунгажа орооб. Тиигэһээр ехэ хүндэтэй хүн болобоб. Минии һамга абаха тухай гэртэмнай хөөрэлдэдэг болобо. Теэд би ном үзэхэ, ород хэлэтэй болохоёо ехээр шэбшэдэг байгааб. Ород урбаахи, кокардатай картуз, гоёор дуугардаг сабхи үмдэһэн гимназистнуудта ехэл атаархадаг һэм.
Тиигэжэ байгаад, табан жэл тухай саг үнгэрөө. Ном үзэхэ арга намда үгы. Гансал баяшуулай хүбүүд һураха боломжотой байгаа. Тиигээш хадаа минии талаан боложо, ахамни агнахадаа, дүрбэн зуугаад хэрмэ баряа. Тэдээнһээ 250-ииень намдаа бэлэглээ. Хэрмэнүүдээ абаад, Баргажан хото ошожо, тэндэ Пелагея Александровна Молокова гэжэ багшые олооб. Ахань Улаан-Үдэдэ һуудаг һэн, анхан сагта Үнэгэтэйдэ багшалдаг байгаа.
250 хэрмэеэ багшадаа үгөөд, Аюшеев гэжэ хүниие оршуулагша болгоод, намайе ород хэлэндэ һургахыень гуйбаб. «Үглөөдэр эртээнһээ саарһа, карандашуудые абаад ерээрэй», - гэжэ багша хэлээ. Тиигэжэ намда жаргалтай саг ерээ. Гурба һара һураад, гэрэйнгээ ажал хэхын түлөө нютагаа бусааб.
Октябриин Агууехэ хубисхал үнгэржэ, Россиимнай арадууд адли эрхэтэй болоо, экономико болон соёлоо хүгжөөжэ эхилээ. Нютагай олон зон юун боложо байгаашыень ойлгоогүй ха. Гэбэшье арад зон өөрынгөө гараар хуби заяагаа зохёохо аргатай болоо гэжэ мэдээ.
Оюутан хаhа
Граждан дайнай эхилхэдэ, һургуули тухай шэбшэхэ саг байгаагүй. Баабайнгаа ажалда 1924 он болотор хүдэлөөб. 1920 ондо Уланда комсомольско ячейкэ тогтоо, тэрээндэ оролсооб. 1922 ондо комсомолец болооб. 1924 ондо Верхнеудинск педтехникумдэ орохоёо ерээб. Намайе абабагүй, ном мэдэхэгүй байгаа бшууб. Һөөргөө бусаха мүнгэн үгы байгаа. Моисей Абрамович Зелик гэжэ хүндэ дворнигоор, конюхоор хүдэлмэридэ орооб. Тэрэ базаар дээрэ омоли, сай, лапша худалдадаг байгаа, үшөө харчевнитэй байһан. Ехэ зоной һураха үдэшын һургуулида орооб. Тиин Верхнеудинскда жэл байгаад, зундаа гэртээ ажал хүдэлмэри хээд, намарынь ерэжэ, Бурпедтехникумдэ бэлэдхэлэй курсда орожо, оюутан болобоб. Бурпедтехникумдэ бүхы Буряад Республикын, Монголой, Манжуурай Хайларай залуушуул һурадаг байгаа. Оюутадай хэлэнүүд ондо ондоо, баран өөрынгөө нютаг хэлэн дээрэ хөөрэлдэдэг һэн. Зүүн, баруун буряадууд гээд ехээр илгарха. Баруун буряадууд ородоор һайнаар дуугарха, зүүн буряадууд – тиимэ бэшэ. Хоорондоо хөөрэлдэжэ шадахагүй, бэе бэеэ ойлгодоггүй байгаа. Энээнһээ боложо, ходо хэрүүл болоод һалагша һэн. Зүгөөр амаралтын үдэр бүхэндэ вечеринкэнүүд болодог байгаа. Эндэ баруун буряадууд бэрхээр ёохор хатарха, элдэбын наадануудые туршаха, хатар, дуу шуу гэхэ мэтэ. Баруун буряадууд ородуудай абари зан ехэтэ абаһан, үхибүүдээ ород һургуулинуудта оруулдаг байгаа, христиан һүзэг баримталха даа.
Үдэшэнүүднай ехэ гоёор үнгэрдэг һэн. Сценэ дээрэ оюутад-артистнууд гараад, шадаха юумэеэ харуулха, ёохороо дуулаха. Зүүн буряадууд ёохор гээшые мэдэхэгүй, наадажа шадахагүй байгаа. Тэдэшни хоровод гээшые мэдэхэ, үшөө дуунуудай мүрысөөндэ дуратай һэн.
Иимэ һонин үдэшын наадануудта дуулажа, хатаржа, шүлэг уншажа, сценкэ наадажа хүмүүжээбди. Баруун ба зүүн буряадууд дүтэ болоо. Бэе бэеһээ дуу, ёохор, бэшэшье олон юумэ һураа.
«Түрүүшын хараасгайнууд»
Москваһаа арадай аман зохёол дэлгэрүүлхэ түбэй ажалшадай (Борис Петрович Сальмонтын хүтэлбэри доро) ерэһэн ушар ехэл һайн байгаа. Тэдэ Бурпедтехникумдэ хүгжэмэй кружок бии болгоо. Түрүүшээр 52 хүн кружогто бэшүүлээд, олониинь байнбайн хаяа. Үбэлэй каникулда 8 хүн үлөөбди. Багшанарнай ехэ бэрхээр хүдэлмэриеэ ябуулаа. Бидэ ноотно грамота үзөөбди. Арадай инструментнүүдые, рояль гэхэ мэтые шудалаабди. Хоёрдохи жэлэй һүүлдэ, 1926 ондо, буряад хүгжэмшэдэй түрүүшын выпуск болоо. Выпускной концерт табяабди. Манай оркестрэй программада ород, буряад, украин, монгол арадай дуунууд ороо.
Оркестр хэнһээ бүридөөб гэхэдэ: домбра прима - М.Б. Шамбуева, домбра - Б.П. Сальмонт, 2-дохи домбра (альт) - Г.Ц. Цыдынжапов, гусли - Л.В. Субботина, М.М. Тулякова. Скрипкэ дээрэ сольно номертой Б.В. Башкуев наадаа. Манай наадаһан хүгжэм доро баруун буряадуудай дуунуудые Мария Шамбуева дуулаа. Минии лимбэ дээрэ наадаһан хүгжэм доро зүүн буряадууд дуу баряа. Энэ концертмнай Буряадай обком, правительствада ехэ һайшаагдаа. Эгээл ехээр обкомой нэгэдэхи секретарь Михей Николаевич Ербанов бидэниие магтаа. Үглөөдэрынь «Бурят-Монгольская правда» газетэ соо “Түрүүшын хараасгайнууд” гээд нэрэтэй статья гараа.
Хүдөө аймагуудта - хүгжэм дуугаа
Партиин обкомой захилаар техникумэймнай курс Наркомпрос, Буручкомой дали доро хүгжэмэй бүридэл болгогдоод, «Музыкальная передвижка» гэжэ нэрлэгдээ. М. Шамбуева, И. Мадаев, А. Степанова, Г. Цыдынжапов, Л. Субботина, М. Тулякова гэгшэд энэ бүлэг соо ороо, Б.П. Сальмонт - манай ноён байгаа.
Республикын ажалшадай урда табиха концертнэ программа бэлдэжэ эхилбэбди. Ород, буряад, украин дуунуудһаа амяараа, олон монгол дуунууд бии байгаа. Тэрээнһээ болохо, классикада оробо гээшэбди. «Евгений Онегин» оперын «Хор девушек», Лоэнгринэй «Вступление к опере «Фауст» гэхэ мэтэ. Бүлэгнай шэнэ зоноор нэмээ. Валерий Воскобойников, Вениамин Рудаков, Геннадий Тогушаков, Николай Таров, Мария Баторова гэжэ байгаад, залуушуул манайда ороо.
Мүн түрүүшын нээмэл концерт соомнай одноактна пьесэнүүд бии байгаа, жэшээнь, Намжилоной «Обновления и скупой хозяин», манай өөһэдөө зохёоһон «За власть Советов» гэжэ инсценировко, синеблузнигуудай репертуарһаа «Коммунистический манифест» гэхэ мэтэ.
Концертнай 1927 оной декабриин арбаадаар Межсоюзна клуб соо (мүнөө Ород драматическа театр) болоо. Ехэ амжалтатайгаар үнгэрөө.
Хоёр үдэр болоод, дүшэн градус хүйтэндэ республикын аймагуудаар гастрольдо гарабабди. Дээрээ нээлтэтэй ашаанай машина дээрэ һууһан бидэ Хяагта хото мүльһэн боложо хүрөөбди. Иигэжэ бүхы хүдөө аймагуудаар манай аяншалга эхилээ. Тосхон бүхэнэй һургуулинуудта, клубуудта, али үмсын гэрнүүд соо концерт табяабди. Үбэлдөө ехэ хэсүү байгаа, зундаа - амар, газаа тэнгэри доро нэергэхэш даа. Ехэнхидээ морёор ябадаг һэмди, хоёр хүл дээрээшье харгы гаталха саг байгаа. Үдэрынь саг байгаа хадань репетици хэхэш, шэнэ дуунуудта һурахаш. Концертнүүднай элдэб наадануудаар дууһадаг байгаа, бүхы арад зоноо эндэ хабаадуулхаш. Ород тосхонуудта хоровод, хатар, буряад нютагуудта – ёохор, дуунай мүрысөө эмхидхэдэг байгаабди. Иимэ наадануудай үедэ арадай аман зохёол бэшэжэ абадаг байгаабди, дууншье, хатаршье, фольклоршье байг...
Лариса БУДАЕВА, Баргажанай аймагай Лугшахаан нютагай Гомбо Цыдынжаповай нэрэмжэтэ музейн ударидагша.
Цыренжаб ЧОЙРОПОВ буряадшалаа
ЭХИИЕНЬ ЭНДЭ УНШАГТЫ:
Үдэр бүриинь үнэтэ тэмдэглэлнүүд
