914
Сагаан Улзуев
Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда совет арадай туйлаһан Илалта бүхы хүн түрэлтэнэй түүхэдэ баларшагүй мүр сараа үлөөгөө гэжэ булта мэдэжэ байнабди. Нарииханаар үзүүрлэгдэһэн улаан харандаашай зурлаа тэрэ үедэ болоһон үйлэ хэрэгүүдые хөөрэжэ шадахагүйл. Нэгэ һууриһаа нүгөөдэ хүрэтэр ошоһон зурлаагай саана хүшэр хүндэ байлдаанууд, Илалтын баяр бахарлал, тулалдаанда баатарай үхэлөөр унаһан нүхэр тухайгаа шаналал гэһэн ойлгосонууд байха ха юм даа. Түүхын хуудаһанууд сухарилтагүйгөөр ирагдаад, жэл бүри Росси гүрэндэ Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай дүүрэһээр һайндэрнүүд хаа-хаанагүй тэмдэглэгдэнэ. Дайнай дүүрэһээр 75 жэл болохонь. Саг жэлэй үнгэрхэ бүри дайнда хабаадаһан зон үсөөн боложол байна… Тиимэһээ дайнай ба ажалай ветеран, минии нагаса болохо Сагаан Улзуевай дайшалхы зам ба баатаршалга тухай шэнжэлһэн тухайгаа бэшэхэ хүсэлтэйб.
Сагаан Улзуев 1924 ондо Онон голой эрьеын Тэнхэхэ гэжэ газарта, Шэтэ можын Могойтын аймагай Урта һууринда мүндэлһэн намтартай. Минии уг нагаса хара эртүүр эжы абаяа гээһэн юм. Хүбүүнэй дүрбэтэйхэн байхадань, эжынь наһа бараһан. Эжы аба хоёройнь наһа барахада, эхынь түрэлэй зон үргэжэ абаһан. Тэрэ бага балшар наһанһаа эхилжэ, хүндэ хүшэр ажалай оньһоной дүй дүршэлдэ hураhан.
Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайн эхилээ. Арбан долоотой хүбүүд, басагадые Шэтын фабрично-заводской һургуулида һурахыень эльгээһэн юм. Хожомоо дайнда ошоһон аханарайнгаа ба эсэгэнэрэйнгээ орондо хүдэлжэ шадаха аргатай болохынь тулада тиигэһэн байгаа ха. Энэ һургуули нагасамни дүүргэхэдээ, штукатур-маляр мэргэжэлтэй болоо бэлэй. Уг нагасам нүхэдтэеэ суг хамта УлаанСүхын аймагай Гутай уурхай эльгээгдээ һэн. Дайнай үедэ ехэ хүндэ, үгытэй ядуу байдал тогтоо. Эдеэ хоол хүрэхэгүй даа… Хүдэлхэ зоной дуталдахада, өөрөө элдэб янзын газарнуудаар хоёр халаан ажалладаг байгаа.
1942 оной намар Сагаан Улзуев сэрэгэй албанда татагдаа. Дайшалхы замаа Соловьёвскһоо эхилээ. 1943 ондо 67-дохи нэмэлтэ полк руу абтаа. Энэл онойнгоо декабрь һарада фронт эльгээгдээ. 1944 оной январь һарада хатуу шэрүүн тулалдаан боложо байһан аад, эшелон тогтобо. Сибириин алба хаагша сэрэгшэдые 3-дахи Белоруссиин фронт командалагша, армиин генерал Черняковский угтажа абаһан юм.
Улзуев Сагаан 39-дэхи армиин Суворовско орденто 45-дахи стрелково полкын 17-дохи Духовщинска дивизиин 1-дэхи санын сэрэг буулгалгын батальоной бүридэлдэ ороһон. Өөрынгөө түрүүшын дайшалхы замаа гар пулемёдоор Витебск сүлөөлэлгэһөө эхилһэн. Эндэ аймшагтай байлдаанда дайсадтай нюур нюураараа тулалдажа, түрүүшынгээ шархаталга абажа, госпитальдо ороһон.
Гурба һарын туршада госпитальдо хэбтээд, дахин дабхин, Витебск сүлөөлэлгын дайнда дайлалдажа оролсоод, һүүлээрнь Минск хамгаалалсаа. Белорусси, Латви, Каунас, Вильнюс хархис дайсадһаа сүлөөлэлсөө. Шауляй хото хамгаалалсаа.
Энэ ехэ дайн дажар соогуур амиды мэндэ, бүтэн бүлеэн үлөө. Литвае хамгаалһаар, хахад сэрэгшэдынь Зүүн Прусси шэглээ. Сагаан Улзуевта эгээл ехээр хадуугдаһан юумэн гэхэдэ, Кенигсберг бүхэлэлгэ болоно. Эдэ зон илангаяа ехэ бүхэ, шанга хүсэтэй байhан, тиигээшье һаань, Совет Армиин баатар сэрэгшэд гэдэргээ нэгэшье сухарингүйгөөр, һанаһанаа табингүйгөөр, үсэд нэтэрүүгээр «Илалтын түлөө» гэһэн гансал уряа доро урагшаа добтолон дабшаһан байна. Эгээл ахалагша городууд: Зүүн Пруссиин Тильзит, Кенигсберг хамгаалагдаһан байна. 1945 ондо Пиллау город сүлөөлэлгэдэ хатуу шанга дайлалдаанда хам шүүрэжэ оролсоод ябатараа, хоёрдохиёо шархатаһан юм. Нагасын госпитальдо аргалуулжа байха үедэнь гал дүлөөр соробхилһон дайн дажар дүүрэжэ, ехэ багагүй, хүгшэн залуугүй уйдхар гашуудалаа мартан, баярай нулимса дуһаан, хүхин хүүен баярлаба.
Аргагүй хүндөөр шархатаһан байжа, тэрэ ниислэл хото Москва руу комиссовалагдаа. 1945 оной намар армиһаа сүлөөлэн табигдаа. Сагаан Улзуев Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда баатаршалга гаргаһанайнгаа түлөө медальнуудые энгэр дээрээ ялалзуулһаар, нютагаа бусаа һэн.
Дайнай һүүлээр сомоной Зүблэлэй секретаряар, номой сан даагшаар ажаллаа. 1952 ондо Базаржапова Жигзимаатай хуби заяагаа холбоһон. Жигзимаа нүхэртэеэ долоон үхибүүдые үндылгэжэ, гарыень ганзагада, хүлыень дүрөөдэ хүргэһэн юм.
Минии уг нагаса 2002 ондо наһа бараа. Дайн гэжэ богонихон үгэ соо хэды ехэ гомдол, гашуудал, голхорол багтана гээшэб гэжэ ехэ бодолгодо абтааб. Бидэнэй зол жаргалай, амгалан байдалай түлөө фронтдо дайлалдажа, ами наһаяа гамнангүй үгэһэн, амиды ерээд, дайнайнь шарханууд һүжэржэ, һүүлдэнь наһан болоһон, ара талада бэеэ хайрлангүй хүдэлһэн сэрэгшэдтээ доро дохин һүгэдэнэбди!
Данзан Дабаевай дурадхаһан гэрэл зураг
Данзан ДАБАЕВ, 8-дахи ангиин һурагша
Ударидагша: Дари Дабаева
