​Борохон дэбтэр соохи бодолнууд

Сэрэгшын сэнтэй үгэнүүд

«…Үүлэнэй забhараар Кавказай хадын саhата орой сайжа харагдана. Хадын хоорондо тогтожо, сэрэгэй захиралта хүлеэжэ, 3 хонобобди. Захиралта абажа, һүниин 4 сагта дайнай газар тээшэ дабхибабди. Буугай абяанай зэдэлхэнь дуулдадаг болобо. Харин танкмнай харгыдаа эбдэржэ, гурбан хоногой турша соо эдеэ ундашьегүй танкаяа заhабабди. Тэндэ ангаха болоходоо, нүхэрэйнгөө шээhэшье уугаад үзэhэн байгааб. Мэдэжэ сухалдахаяа hанахадамни, командирнай «ангажа унахаяа байhыетнай аршалааб» гээд, зандараа hэн. 

Тиигэhээр нүхэдөө хүсэжэ ерэхэдэмнай, түрүүшын тулалдаанай hүүлдэ амаржа байгаа. 4-дэхи армиин 225-дахи полк морин сэрэгэй нэгэдэлтэй хамта дайлалдан орохо гэhэн зарлиг гараа hэн. Энэмнай Хойто-Кавказай фронт болоно. 

Тэрэ үедэ тон шанга «алхамшье гэдэргээ сухарихагүй» гэhэн захиралта абтаhан байгаа. Удангүй нэгэтэ hүниин 3 сагта хоёрдохи добтолго хэхэ гэhэн захиралта абтаба. Немецүүдэй обороно шэглэн ябаабди. Нилээд ехэ тулалдаан, буудалдаан үргэлжэлбэ. Тэнгэри улаан гал ошоор бүрхөөhэн шэнги болоно. Тиигэhээр бидэ урагшаа түрижэ, дайсаниие 10 модо хобхо сохин үлдэбэбди, харин нүгөө үдэрынь тэрэ газараа hөөргэнь алдабабди.

1942 оной үбэл ехэ хүндэ хүшэр байба. Ехэ саhан ороо, үдэрынь шабар шабха болон худхарна, нороhон хубсаhамнай hүниндөө гордойлдон хүрэшэнэ. Хэдэн hара гэртэ хоноогүйбди. Хахад һара нюураашье угаагаагүйбди. 

1943 ондо үглөөнэй 5 сагта немецүүдэй Хойто–Кавказда добтолхоёо байhые манайхин мэдээд, үглөөнэй 4 сагта үрдижэ, добтолгодо орообди. Үдэр бүхэн 30-40 модо урагшаа ябанабди. Немецүүд тэрьедэнэ. Нэгэ байлдаанай үедэ танкымнай башни сүмэ буудуулжа, гал аhаhыень унтаргаажа шадабабди. Би пад хара тортог болонхой, гараа бага шатанхай гаралсабаб. 

Хүндэ хүшэр байлдаанай hүүлдэ полкымнай 49 хүнhөө 11-иинь үлэhэн байгаабди. Дайшалхы 40 машинаhаамнай 11- иинь үлэбэ. Манай полк шэнээр эмхидхэлгэдэ орохо болоо. Би Уралай 62-дохи танкова гвардейскэ бригадын взводой автомашинын жолоошоноор ябаха болобоб. Тиигэжэ hомо, хоол, хубсаhа ба фронтын бусад хэрэгсэл шэрээб. Манай автомашинанууд колонноор hубарилдан, Львов город тээшэ шэглэн гараба. Немецэй самолёдууд бомбодожо эхилбэ. Би hүүлдэ ябаhан тула сугтаа ябаhан нүхэртэеэ гаралсаа hэмди. Орой болоод, Львовhоо 20 модоной газарта байhан нэгэ тосхондо хонообди. 

Үглөөниинь машинадаа уhа хэхэ гэжэ худагта ошожо ябаhамни, нэгэ бишыхан басаган хашхарба: «Немец идёт!». Би сошормог харайхамнишье тэрэ, буу «луус» гээд, баруун гарни хажуу тээшээ hүрэшэбэ. Тиихэтэй адли би дүтэхэн байhан ургасатай улhан дотор харайжа ороод, саашаа зугадан ябахадамни, арбаад дайсад намайе намнан буудана. 

Ехэ хүндөөр шархатааш. Тэhэрдэг hомоор буудаhан байна», - гэжэ санитар хэлээ. Энэ 1944 оной август hарын 23-ай үдэр hэн. Оло дахин операцида орооб. 1945 ондо гэртэмни табиhан байна. Январиин 27-ой үдэшын 7 сагта больницаhаа гараад, вокзал ерэжэ, түмэр замаар Москва шэглэн гарабаб. 

Москваhаа Новосибирск хүрэжэ, тэндэhээ Владивостогой поезддо hуубабди. Найма хоножо, Улаан-Үдэеэ буубаб. Городоор ябажа, наймаагаар ерэhэн нютагайнгаа зонтой уулзааб. Тэдэмни гэбэл, Иванай Доржо, Рэгзэнэй Ойдоб, Дэмбэрэлэй Балма гэгшэд hэн…». 

«Энээниие мартангүй ябагты!» 

Раднабазар Жамбалдоржиев 1945 оной март hарада Амгаланта нютагаа бусажа, түрэл колхоздоо элдэб ажалда хүдэлhэн байна. Саашадаа Раднабазар Жалсанович колхоздоо зоотехнигээр ерэhэн Нина Жебалаеватай гэр бүлэ боложо, Ринчин-Ханда гэжэ басагатай болоо. Теэд басаганиинь багахан байхадаа, наhа барашоо hэн. 

Дайнай хара hабарай хойшолон хэдэн жэл үнгэрөөшье hаань, амар амгалан ажаhууха заб үгэбэгүй. Бэень муудажа, больницада ходо ородог болоод, дайнhаа шархатажа ерэhэн бэень аргада диилдээгүй. 1953 ондо 30 наhатайдаа наhа бараhан байна. 

Раднабазар Жамбалдоржиев дэбтэрэйнгээ hүүлшын хуудаhанда бултанда хандажа, иимэ захяа бэшээ: «Yри бэенэрни, аха дүүнэрни, энээниие мартангүй ябагты! Иимэ сагта орон нютагтаа, элинсэг хулинсагтаа шүтэн ябагты!». 

Абгамни үхэл соогуур ябажа, шархаталгын зоболон гаталжа, нютагаа бусажа ерээ хадаа үри бэеые үдхэжэ, аха дүүнэрээ хаража, үбгэ наhан боложо, жаргажа hуухаяа яагааб даа. Теэд хэды hайхан хүсэлыень, түсэбыень, найдалыень уршагта дайн таhалаа... 

Ямар зоригтой, баатарай шанартай абгатай байгаа гээшэбиб гэhэн бодолнууд мүнөө дэбтэрыень харахадаа, эзэлүүдгүй hанаандамни ороно. Иимэнүүд лэ эрэшүүл байхадаа, аймшагтай hүрөөтэй дайе дабажа, Илалта асараа бшуу. Эсэгын дайнда эрэлхэгээр хабаадаhан абгамни намдаа, түрэлхидтөө, нютагаархидтаа хайратай. Агууехэ Илалтын хэрэгтэ сэгнэшэгүй хубитаяа оруулhанайнь, баатарлигаар дайлалдаhанайнь түлөө, энэ борохон дэбтэрэйнь түлөө доро дохиноб! 

дэбтэрыень харахадаа, досоомни аргагүй ехэ омогорхол түрэнэ. Юрын буряад хүбүүн бүхы зондо иимэ дэбтэр-дурасхаал үлөөhэн гээшэ. Манай Хориин Амгаланта нютагhаа Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда 27 хүн хабаадаhан байна. 11 хүн нютагаа бусаhан. 16-иинь баатарай үхэлөөр хатуу тэмсэлдэ ами бэеэ алдаhан. Манай нютагта мүнөө 3 ара талын ветеран, 5 дайнай үеын үхибүүд ажаhуудаг. Илалтын үдэрэй hайндэр дүтэлжэ байна. Бүхы дайнай ба ара талын ветерануудта элүүр энхэ, амгалан байдалтай ажаhуугыт даа гэхэ байнаб. 

Лариса ВАНЖИЛОВА, Хориин 1-дэхи һургуулиин багша

Лариса Ванжиловагай дурадхаһан гэрэл зурагууд