998
Дамнин Доржеевич Хархуев
Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда манай гүрэнэй 26 сая хүн баатарай үхэлөөр унажа, муухай дээрмэшэдһээ түрэл нютагаа абарһан байна. Буряадаймнай сэрэгшэд бусад угсаата яһатанай түлөөлэгшэдтэй хамта Илалта шэрээлсээ. Түнхэн аймагай Зүүн-Морин һууринай Хархуевтанай долоон хүбүүд фашис булимтарагшадые бута сохилсоһон. Эдэ хэд бэ гэбэл, Дамнин Доржеевич (1896-1975), Дымчик Доржеевич (1897-1944), Шойдон Сыденович (1900-1977), Дмитрий Доржеевич (1907-1943), Ганжур Дымчикович (1922-1945), Василий Дамнинович (1924 гү, али 1922- 1941) болон Бадма Дымчикович (1925-1979) гэгшэд болоно.
Долоон хүбүүдэй дайшалхы зам
Манай үбгэн аба Дамнин Доржеевич Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда гурбан дүүнэр (Дымчик, Шойдон ба Дмитрий), Василий, Дымчигэй Ганжур ба Бадма гэжэ хүбүүдтэеэ хабаадалсаа. Нэн түрүүн нагасанараа, нагаса абаяа хэдэн үгэнүүдээр дурдаад, удаань хүгшэн таабай тухайгаа хөөрэхэ һанаан байна.
Манай нагаса таабайн дүү хүбүүн Дымчик Доржеевич долоон үхибүүдэй аба болоно. Дайнай түрүүшын үдэрһөө хойшо түрэл ороноо хамгаалаа. 1944 оной май һарада һураггүйгөөр үгы болошоо гэжэ бэшэг ерээ. Ехэ хүбүүниинь Ганжур 1942 оной июлиин 27-до сэрэгэй албанда татагдаад, дайнай дүүрэһэн хойно һураггүйгөөр үгы болошоһон байна.
Дымчик Доржеевичэй хоёрдохи хүбүүн Бадма 1943 ондо дайнда ошоо. Уһанай ябаган сэрэгэй Суворовой нэрэмжэтэ Новороссийска бригадын автомадаар буудагша Бадма Дымчикович баатаршалга гаргаһанайнгаа түлөө Улаан Тугай орденоор шагнагдаа. Удаань тэрэ зүүн хүлөө буудуулаад, Керчь хотын госпитальдо эмнэлгэ гараһанай һүүлээр гэртээ бусаһан юм. “Абамнай дайн тухай ехээр зугаалдаггүй байгаа”, - гэжэ Светлана Владимировна Ванкеева басаганиинь хөөрэдэг һэн. Бадма Дымчикович Баргажан, Байгал шадарай болон Сэлэнгын аймагуудта совет үедэ хүдэлһэн намтартай. Дайнда абаһан шархаһаа боложо, тэрэ оройдоол 55-тай ябаад, наһа бараһан юм.
Нагаса таабаймнай үшөө нэгэ дүү хүбүүн Шойдон Сыденович түрэлэйнгөө гэр бүлэдэ үргүүлжэ, ехэ болоо. 1942 оной февраль һарада сэрэгэй албанда татагдаад, 1945 ондо гэртээ бусаа. Түрэл нютагтаа 77 наһатай болотороо ажаһуугаа. Шог зугаа дэлгэжэ, түрэл гаралаа, нютагаархидаа баярлуулдаг һэн. Агнаха ехэ дуратай байгаа. Үшөө тиихэдэ арадай эмшэн гэжэ алдаршаһан.
Нагаса таабаймни дайнда ябаһан гурбадахи дүү хүбүүн Дмитрий Доржеевич 1943 оной декабриин 19- дэ баатарай үхэлөөр унаа. Украинын Запорожско можын Лисичи һууринда хүдөөлүүлэгдэнхэй.
Харин манай нагаса аба Дамнин Доржеевич хоёр дайнда хабаадаһан намтартай. Халхын Гол дээрэ совет-япон дайнда ябаа, һүүлдэнь Эсэгэ ороноо хамгаалаа. 1942 оной февраль һарада Түнхэнэй аймагай военкомадһаа 195 хүн дайнда эльгээгдэһэн байна. Тэрэ тоодо манай нагаса аба Шойдон дүү хүбүүнтэеэ, нэгэ нютагай Шагдар Тушинович Гулгоновтой, Тубан Гундынович Хурбугулдаевтай, Николай Филиппович Кобелевтой, Сундуй Доржеевич Саргаевтай хамта ябуулагдаа гэжэ Ородой Баталан хамгаалгын яаманай Түбэй архивһаа мэдээсэл абаабди.
Олон медаль, ордентой Дамнин Доржеевич дайнһаа бусаад, 1946 ондо 19 үдэрэй хугасаада Түнхэн аймагай колхозно һургуулида һуралсал гараа. Удаань 20 гаран жэлдэ звеньевой болон завхозоор хүдэлөө. Наһанайнгаа нүхэр Дулма Аюшеевна Кырмыгеноватай алтан түрэ хэһэн байна. Гуша теэбиин хэлэһээр, Дамнин таабай олон нютагаархидтаа туһалжа, ядаруу гэр бүлэнүүдтэй талха таряагаараа хубаалдажа ажаһуугаа һэн.
Дамнин Доржеевич ехэ гэр бүлэтэй байгаа. Теэд 15 үхибүүдэйнь оройдоол дүрбэниинь энэ дэлхэй дээрэ амидарха заяатай байгаа. Василий хадаа ехэ хүбүүниинь болоно.
Сэнтэй мэдээсэл согсолһон дэбтэр
Манай гэр бүлэдэ түүхэтэ бэшэг хадагалаатай байдаг. Тэрэниие 80 жэлэй саада тээ Василий таабаймнай һуралсалай дэбтэрэй хоёр хуудаһан дээрэ бэшэһэн юм. Шарлашаһан энэ бэшэг 1941 оной майн 8-да Украинын Здолбуново хотоһоо ерээ.
Дамниновичай бэшэһээр, 1941 оной апрелиин 25-һаа майн 8 болотор Буряад-Монголой АССР-эй һая албанда татагдаһан 3000 сэрэгшэн Львов хото хүрөө. Удангүй фашис булимтарагшад СССР-тэ дайгаар ороходонь, тэдэниие буряад сэрэгшэд эгээл түрүүн «угтан абаа». Эгээл тэрэ байлдаанай үедэ, 1941 оной август һарада, Василий һураггүйгөөр үгы болошоо. Энээн тухай бэшэг манайда ерэһэн юм.
Үнэн дээрээ Василий Дамнинович 2-3 наһа нэмэжэ, дайнда ошоһон байгаа. Энээн тухайнь 1924 ондо түрэһэн Еши Лопсонович Андрёнов хэлэжэ үгөө. Тэдэ хоёр үетэн байгаа.
Василий Дамнинович 1940 ондо үдэр бүриин тэмдэглэлнүүдые хэжэ, өөр тухайгаа дурасхаал үлөөгөө. Эгээл энэ дэбтэрэй ашаар Василий таабайнгаа абари зан, ябадалнууд, тэрэ үеын байдал тухай мэдэжэ абаабди. Теэбиимнай тэрэниие холо хадагалһанайнь ашаар үеһөө үедэ дамжуулагдана. Дэбтэрэй түрүүшын хуудаһанда Василий таабайн гэрэл зураг няагданхай. Багахан зурагыень харан, Илалтын һайндэрэй үедэ гэр бүлөөрөө сугларжа, тэндэ бэшээтэй үгэнүүдые уншадагбди.
Василий таабай 20 наһа хүрөөгүйшье һаа, нютагайнгаа ажаһуугшадай һанаан бодолдо сэбэр мүр үлөөгөө. Сэндэ-Аюша, Ирина болон Аркадий дүүнэрынь ахай тухайгаа һайхан һанамжа-дурсалгануудые суглуулаад байнхай. Василий колхозой ажалда ябаһанаа дэбтэртээ бэшэһэн байна. Наймадахи классай ябаад, сомоной гэртэ ээлжээнэй алба гарахадаа, телефоноор мэдээсэл абажа, эльгээжэ һуугаа. Мүн тиихэдэ комсомолой түлбэри суглуулдаг ажалтай байгаа.
1940 оной июниин 7-до найман жэлэй һургуули дүүргэһэн тухай үнэмшэлгэ абаһандаа баярлажа байһанаа Василий Дамнинович бэшэнэ. Тиихэдэ тэрэ нүхэдөөрөө 30 гаран километр гаталжа, Түнхэн һууринай һургуулида һурадаг бэлэй. Велосипедээр, ябагаар, тудаһан машинаар һургуулидаа хүрэгшэ һэн ха.
Василий Дамнинович хаана хүдөөлүүлэгдэнхэйб гэжэ мүнөөшье мэдэнэгүйбди. Энэ талаар бүхы аха дүүнэр бэдэрэлгын ажал ябуулһаар. Баталан хамгаалгын яаманай Түб архивай сайт дээрэ нэгэ һонин мэдээн һаяхана табигдаа. Улаан сэрэгшэ Василий Дамнинович Хархуев 1941 оной август һарада Волынскэ можодо һураггүйгөөр үгы болоо гээшые уншаад, хаагуур бэдэрхэеэ ойлгообди.
Манай гэр бүлэ баатар сэрэгшэдээ мэдэжэ, дурсажа ябадаг. Тиимэһээ Дымчик Доржеевич, Ганжур Дымчикович болон Василий Дамнинович үбгэн абанарнай хаана хүдөөлүүлэгдэнхэйб гэжэ заал һаа бэдэржэ олохо һанаатайбди.
Алла ЭРДЫНЕЕВА (БГУ-гай доцент, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй дид-доктор) Алина Номогоева (9-дэхи классай һурагша, Москва), Роман Номогоев (8-дахи классай һурагша, Москва), Валентина Эрдынеева (9-дэхи классай һурагша, Мирный Саха-Яхад Улас), Аюр Зарбуев (5-дахи классай һурагша, Мирный Саха-Яхад Улас) зээнэртэеэ бэлдэбэ
