1452
2018 оной эсэс багаар хизаар ороноо шэнжэлгын шэгтэй, олон тоото түүхын баримтатай «Чисаанын дасан: түүхэ ба мүнөөнэй байдал» гэhэн гүнзэгы удхатай ном гараа. Энэ номые түүхын эрдэмэй кандидат, Россиин армиин подполковник, мүнөө Буряадай гүрэнэй университедтэ багшалдаг Данзан Дампилович Намнанов 5 жэлэй туршада аймшагтай ехэ эрдэм шэнжэлэлгын ажал ябуулжа бүтээгээ.
Иимэ үзүүр унгитай ном гаргахын тула Данзан Дампилович аргагүй олон архивна материалнуудые уудалжа, онгилжо, түүхэтэ баримтануудые олоhон байна. Тиихэдээ РАН-ай Зүүн гүрэнүүдэй гар бэшэлгын дансануудай институт, Ивалгын болон Чисаанын дасануудай архивууд, Ородой Холбоото Уласай Буряад Уласай ФСБ-гэй захиргаанай архив, Буряад Уласай гүрэнэй архив, Росси гүрэнэй түүхын архив руу хандаа. Эдэ архивуудhаа гадна түүхын эрдэмтэдэй бэшэhэн олон тоото статьянууд, монографинууд, буддын шажанай ламанарай, нютагай наhaтай зоной дурдалганууд ба миин юрын хөөрөөнүүдые хэрэглэhэн байна. Эдэ олон, зариманиинь удхаараа орёошье материалнуудые бултыень согсолхо, наринаар шалгаха ехэ ажал хэгдээ. Энэ бэшэгдэhэн түүхын удхатай Чисаанын дасан тухай ном Данзан Дампилович нютагаархидтаа болон бэшэшье Чисаанын дасанда мүргэл хэдэг зондо абарга ехэ бэлэг болгобо гээшэ. Энэ нангин ном олон зуун жэлдэ олон үеын нютагай арад зоной омогорхол болохо байха гэжэ hанагдана.
Эсэгынгээ захяагаар...
Данзан Дампилович Намнанов элинсэг хулинсагайнгаа түрэhэн нютаг Чисаанадаа алтан дэлхэй дээрэ мүндэлhэн байна. Бага наhанhаа өөрэ, ухаансар хүбүүн арбан класс дүүргэhэнэйнгээ hүүлдэ сэрэгэй албанда татагдажа, hүүлдэнь Новосибирск хотын дээдэ зиндаатай сэрэгэй-политическэ училищида hурахаяа ороһон намтартай. Новосибирскын сэрэгэй дээдэ hургуули эрхимээр дүүргэhэнэйнгээ hүүлдэ офицер болоод, Данзан Дампилович 28 жэлэй хугасаа соо сэрэгэй элдэб олон тушаалда Россиин армида алба хээд, подполковник нэрэ зэргэтэй боложо, сэрэгэйнгээ алба орхижо, БГУ-да мүнөө болотороо багшална. 1997 ондо түүхын эрдэмэй кандидадай диссертаци хамгаалhан байна. Ээлжээтэ хөөрэлдөөн соогоо Данзан Дампиловичhаа иигэжэ асуубаб: “Та яhaла залуу хүн байнат. 1964 оной. Ямар бодол түрэжэ, Чисаанын дасанай түүхыень бэшэхэ гэжэ шиидээбта?” Тиихэдэм иимэ харюу үгэбэ: “Чисаанын дасан тухай түүхыень бэшээ hаа hайн байгаа гэжэ эсэгэмни, Дампил Ринчинович, хэды намда хэлэдэг hэн. Тиигээдшье нютагай хүн зон баhал иимэрхүү бодол дурадхадаг hэн. Чисаанын дасан тухай гүнзэгы удхатай hайн статьянууд сонинуудта огто хомор байна гэжэ hүүлшын жэлнүүдтэ ойлгодог, харадаг байгааб. Тиимэһээ бодожо үзөөд, өөрөө баhа hүзэгтэй хүн хадаа нютагайнгаа дасан тухай түүхэтэ ном бэшэхэ гэжэ бодоод, Чисаанынгаа дасанай шэрээтэ Жаргал ламхайда хандахадамни, энэ бодолыемни дэмжээд, зүбшөөлөө үгөө бэлэй. Шэрээтэ ламаhаа зүбшөөл абахадаа, досоомни наран гараhан шэнги болоод, бэлэдхэлэй ажал ябуулжа эхилээб. Бэлэдхэлэй ажалда орожо, олон ондоо документнүүдые, материалнуудые суглуулааб. 1930-аад оноор бүхы дасануудые hандаажа, бута сохиходонь, үнэ ехэтэй бурханай номууд (түбэд, хуушан монгол хэлэн дээрэ бэшэгдэhэн) үгы хэгдэhэн, хажуугаарнь аргагүй хэрэгтэй документнүүд галда дүрэhэн байна. Эдээн соо бүхы түүхэ бэшээтэй байгаа ха юм. Һүүлэй hүүлдэ үсөөхэн номууд, документнүүд түбэдөөр, хуушан монголоор бэшэгдэhэн архивууд соо үлэhэн байна. Эдэ үлэhэн номуудай удхыень ойлгохын түлөө hайн оршуулагша хэрэгтэй болоно. Мүнөө сагта түбэд, хуушан монгол үзэг бэшэг мэдэхэ зон тон хомор болонхой. Тиимэһээ оршуулагшаднай ажалайнгаа түлөө үнэтэй сэн эридэг байна. Энэ ажалдам hайн дураараа Г. Н.Очирова ехэ туhа хүргөө. Энээндэнь ехэл баяртайб”.
Түрүү дасануудай зэргэдэ
XVIII-XIX зуун жэлнүүдтэ Чисаанын дасан Буряадай дасанууд соо алишье талаараа 4 түрүүшүүлэй зэргэдэ тоологдодог байhан. Дасанай ехэ хорёо соо гол үндэhэн дасанhаа гадуур олон тоото дугангууд, субарганууд, өөрын ном хэблэдэг типографи гэхэhээ эхилээд, ехэл комплекс байhан. 600 гаран ламанар алба хэжэ hуугаа. Энэ үндэр нэрэтэ дасанда Могсохон, Үлзытын талын зонhоо эхилээд, хойшоо Үльдэргэ, зүүлжээ - Яруунын уужам тала хүрэтэр, тиигээд урагшаа Шэтын хойморой, Могзоной, Үхэригэй арад зон хуу булта Чисаанын дасанда хурал бүхэндэ мүргэхэеэ ерэдэг байгаа ха. Иихэдээ манай дасанай удха шанар ехэл байгаа байна.
1773 ондо оройдоол багахан hэеы гэрhээ дасанай һуури табигдаа. Чисаанын дасан тухай ном уншахада, ехэ ойлгосотой, уран hайханаар бэшэгдэнхэй. Ном ехэ гоёор шэмэглэн бүтээгдэнхэй. Урданай үеын болон мүнөөшье үеын лама, хубарагуудай фотозурагууд олоор харуулагданхай, олон жэлэй эрдэм шэнжэлэлгын ажалай дүнгөөр, түүхэтэ олон тоото элдэб хубилалтын hүүлээр олон шэрээтэнүүдэй, ламанар болон хубарагуудай нэрэнүүд түүхын тооhондо дарагдаад байhанаа, Данзан Дампиловичай аша хүсөөр энэ ном соо нэрлэгдэhэн байна. Тэдэнэй дунда өөhэдынгөө түрэл гаралнуудые, хүршэнэрөө, нютагайнгаа зониие тэрэ үедэ «Гандан Чоймпэллинг» (Чисаанын дасанай түбэд нэрэ) дасанда албаяа хэжэ ябаhан зон сооhоо оложо магадгүй байхат гэжэ hанагдана.
Гайтай саг байгаа!
XX зуун жэлэй 90-ээд оноор манай бүхы Буряад Уласта 1930-аад онуудаар hандаргагдаһан дасан, дуганууд hэргээгдэжэ, шэнээр баригдажа эхилээ, тэдэнэй тоодо Чисаанын дасан ороно. Олон тоото түүхын хуудаhан ирагдажа, Данзан Дампиловичай хүсөөр 13 шэрээтын нэрэ обог, хүдэлһэн он жэлнүүдынь мэдэгдээ. Тиигээшье hаа, аяар 563 ламын нэрэ обогууд хумхиин тооhон болоо. Олониинь НКВД-гэй захиралтаар буудуулан алуулаа, зарим ламанар хүршэ Монгол гүрэн тэрьедээ, үсөөн бэшэ ламанар сэрэгэй албанда татагдажа, Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнда эрэлхэг зоригтойгоор дайлалдажа, баатарай үхэлөөр дайн байлдаанай газарта алдалан унаа… Иимэл байнал даа, хүнүүдэй хуби заяан. Гайтай саг байгаа!
Бүгэдэ зондо хүндэтэй Базаров Цыдендамба ламбагай Чисаанын дасанай XIII шэрээтэ байгаа. Тиихэдээ ехэ оролдолго гаргажа, Чисаанынгаа дасаниие hэргээн бодхооhон юм. Энэ ехэ ажал хэхын урда тээ, 1990 оной мартын 12-то, Чисаанын дасанай Буддын шажанай бүлгэм бии боложо, дасан шэнээр барижа эхилhэн. Тиигээд 1991 оной июлиин 29-дэ рамнайлагдаа. 1993 онhоо 2004 он болотор Цыдендамба шэрээтэ ажал ябуулаа. Жэшээнь, барилгын ажалай хажуугаар буддын шажанай hургаалнуудые дэлгэрүүлгэдэ анхаралаа ехэл хандуулhан байна. Цыдендамба шэрээтын табан хүбүүдэй нэгэн Гыван эсэгынгээ нэрэ хүндые үргэлжэлүүлэн, ламын hургаалаар ябана.
2004 ондо Цыдендамба шэрээтын сагhaа урид наhа бараhанай hүүлдэ 2005 онhоо эхилээд, 19 наhатай Жаргал Баиров лама шэрээтээр томилогдоо. Хэдышье залуу hаа, Жаргал лама шэрээтын үүргые тон наринаар, оролдосотойгоор эхилээд, мүнөө хүрэтэрөө дүүргэhэн зандаа. Энэ 15 жэлэй хугасаа соо дасанай хорёо соо нилээд зохид болонхой: дуган, 8 субарга, ламанарай гэрнүүд болон бусад олон юумэн бүтээгдэнхэй. Мүнөө үедэ Согшон дуган баригдажа байнхай. Дасанайнгаа хорёо соо модонуудые зохидоор тааруулан тарижархёо hаа, бүрил аятай болохо байгаа hэн ха…
Данзан Дампиловичай бүтээн гаргаhан «Чисаанын дасан: түүхэ ба мүнөөнэй байдал» гэhэн номынь хэдэн конкурснуудта илажа, дээдэ шанда хүртэhэн юм. «Ном-2019» гэhэн Сибириин регионуyдай университедүүдэй хоорондо эмхидхэгдэhэн конкурсдо түрүүшын гурбан hуури эзэлэгшэдэй тоодо ороо. Тиихэдэ «Евразиин юртэмсэ: эрдэм, hургуули, соёл» гэhэн уласхоорондын конкурсдо баhал урагшатайгаар хабаадаа. Үшөө тиихэдэ Буряад Уласай Соёлой яаманай «Номой дугылан – XXIV» гэhэн конкурсын дүнгөөр Хүндэлэлэй грамотада энэ номынь хүртэhэн.
Жалсан ДОНДОКОВ
