​Нобелиин шан

Альфред Бернхард Нобель – швед химик, инженер, олзын хэрэг эрхилэгшэ. 1833 ондо түрэһэн. «Bofors» гэжэ концерные толгойлдог байгаа. Тус байгуулга буу шуу, пушка, агаарай онгосо, порох болон бусадые үйлэдбэрилдэг бэлэй. Гадна ашагта малтамалнуудай хубиин уурхайтай байһан

Тэhэрдэг хатуу бодос (динамит) зохёоһон Альфред Нобель хүн түрэлтэнэй хуби заяа үндэһѳѳрнь хубилгаһан - ехэ гэгшын нээлтэ хэһэн, бүхэдэлхэйдэ мэдээжэ шан байгуулһан.

Нобелиин шан дэлхэй дээрэ нэрэ солотой, хүндэтэйшье. XIX зуун жэлэй һүүлдэ, ХХ зуун жэлэй эхиндэ эхиниинь табигдаһан юм. Хэрбэеэ 1901 онһоо 2016 он болотор тус шан 579 дахин үгтэжэ, 911 хүндэ үгтөө һаа, 26-иинь эмхинүүдтэ барюулагдаа. Заримашуул энэ шанда нэгэтэ бэшэ хүртэһэн. Тиимэһээ 881 хүн, 23 эмхи энэ шан абаа. Нобелиин шанда хүртэһэн гүрэнүүдые нэрлэхэм, гадна хэды дахин абааб гэжэ хараад үзэе: 

Америкын Холбоото Штадууд – 383, Великобритани – 132, Германи – 108, Франци – 69, Швеци – 32, СССР, Ородой Холбоото Улас – 31, Казахстан – 28, Япон – 28, Канада – 27, Австри – 22, Нидерланды – 21, Итали – 20, Польшо – 18, Дани – 13, Норвеги – 13, Венгри – 13, Австрали – 12, Израиль – 12, Ирланди – 11, Бельги – 11, Энэдхэг – 10, ЮАР – 9, Хитад – 8, Испани – 7, Украина – 5, Чехи – 5, Аргентинэ – 5, Финлянди – 5, Египет – 4, Румыни – 4, Шэнэ Зеланди – 3, Хорвати – 3, Литва – 3, Мексикэ – 3, Алжир – 2, Беларусь – 2, Босния ба Герцеговина – 2, Чили – 2, Колумби – 2, Зүүн Тимор – 2, Греци – 2, Гватемала – 2, Урда Солонгос – 2, Либери – 2, Люксембург – 2, Пакестан – 2, Португали – 2, Сент Люси – 2, Турци – 2, Азербайджан – 1, Бангладеш – 1, Бразили – 1, Болгари – 1, ДР Конго – 1, Коста-Рикэ – 1, Кипр – 1, Фарерскэ олтирогууд – 1, Гана – 1, Гонконг – 1, Исланди – 1, Ирак – 1, Иран – 1, Кени – 1, Латви – 1, Македони – 1, Морокко – 1, Мьянма – 1, Нигери – 1, Палестинэ – 1, Перу – 1, Словени – 1, Тайвань – 1, Тибет – 1, Тринидад ба Тобаго – 1, Тунис – 1, Венесуэлэ – 1, Вьетнам – 1, Йемен – 1. 

Манайхин юундэ үсөөн бэ?

Ород гүрэн дотор юундэ иимэ үсѳѳн зон Нобелиин шанда хүртѳѳ гээшэб гэһэн асуудал гаража ерэнэ. Жэшээлхэдэ, Америкын Холбоото Штадуудта орходоо, тархи тулюур зонтой гүрэн гээшэ гүбди? Минии һанахада, манай хүнүүдэй тархи муу бэшэ. Гансал Ород гүрэн эрдэм шэнжэлгэдэ мүнгэ һомолхо балай дурагүй байдаг. 

«Юу хэжэ эрдэм шэнжэлгэдэ, эрдэмтэдтэ мүнгэ гаргаха юм! Олзо үгэхэ һэн гү, али үгы гү? Бурханай мэдэлэй! Нэгэ бага хүлеэе. Ондоо гүрэнүүдтэ тайлбари хэхэдэнь, бидэ тэндэһээ хулуужа, миинтээр гү, али үнэгүйгѳѳр абахабди», - гэжэ хэлсэдэг. 

Мүнгэгүйгѳѳр ямар ажал хэгдэхэб даа? Ямар эрдэм хүгжэхэб даа? Тиимэһээ мүнѳѳ манай гүрэн соо эрдэмтэд эгээ үгытэй зон болонхой. Шадаал һаа, аргатайл һаа, эндэһээ талиигаа һаа, дээрэ. 

Анха түрүүн шанда хүртэгшэд 

1901 ондо анха түрүүн энэ шанда хүртэһэн хүнүүд:

1. Физикэ. Вильгельм Рентгендэ тусгаар элшэ нээһэнэйнь түлѳѳ үгтөө. Энэ элшэнь Рентген гэжэ нэрэтэй болоо. 

2. Хими. Якоб Вант-Гофф гэжэ Голландиин эрдэмтэндэ химиин тойрогто хабаатай кинетикэ ба стереохимиин талаар тайлбари хэһэнэйнь түлѳѳ үгтѳѳ.

3. Эмнэлгэ. Эмиль Адольф фон Беринг хоолойн боолто (дифтери) үбшэ диилэһэн. Урдань аргада ородоггүй, үбдѳѳл һаа үхэдэг хамшаг үбшэн байһан.

4. Эб найрамдал. Анри Дюнан уласхоорондын Улаан хэрээһэнэй комитет зохёожо байгуулһан. Швейцар хүн юм. Фредерик Пасси «Эб найрамдалай ба сүлѳѳгэй лигэ» зохёон байгуулһан француз хүн. Нэгэ жэл хоёр хүн шагнагдаһан байна. 

5. Уран зохёол. Сюлли-Прюдом - француз шүлэг зохёогшо. Лев Толстойтой «мүрысѳѳ». 

Олондо туһатай 

Нобелиин шанда хүртэһэн хүн бүхэнэй ажал хэрэгые бүхэдэлхэйн зон хэрэглэнэ. Жэшээнь, Але́ксис Карре́ль француз аргашан, амидарал шэнжэлэгшэ, ХХ зуун жэлэй эхеэр ехэ шоодбори ябаһан. «Тархи һайтай юм гү, али муутай юм гү? Ходо үхэһэн амитанай, хүнэй бэе отолжо, уудалжа байдаг, хайшаа хүн гээшэб?» - гэжэ хэлсэдэг һэн. Энэ тархи муутай хүн, хүнэй шуһанай һудаһанай таһархада, тэрэнииень холбохо арга боломжо зохёожорхёо. Арба гаран жэлэй, нилээн сагай үнгэрһэн хойно, зон аша габьяаень ойлгоо. Алексисэй зохёоһон аргаар һудаһа холбоходо, шарха һайнаар эдэгэнэ гэжэ мэдээ. Энэ зохёолойнгоо түлѳѳ 1912 ондо Нобелиин шанда хүртэһэн байна. Мүнѳѳ энэ хүнэй аргаар зүрхэн хүрэтэр һэлгэдэг болонхой. Алексис Каррелиин ашаар дэлхэй дээрэ амаргүй олон хүнүүд ехэ олзо олоно, хоолойгоо тэжээнэ, баяжана. Харин эрдэмтэн ходо ядуу, үгытэй, мүнгэ зѳѳреэр дуталдажа ябаа. 

ҺОНИРХОЛТОЙ 

Махатма Ганди, Уинстон Черчилль, Адольф Гитлер, Иосиф Сталин, Бенито Муссолини, Франклин Рузвельт, Николай Рерих ба Лев Толстой гэгшэд Нобелиин шанда дэбжүүлэгдэһэн аад, абангүй үлэһэн юм.

Хэндэ үгэмөөр байгааб? 

Эдэ мэтэнүүдые хараад, үзѳѳд байхада, бодол түрэнэ: «Хэрбэеэ наһа бараһан хүнүүдтэ Альфред Нобелиин шан үгэдэг һаань, юу хэһэн хүнүүдтэ, ямар тайлбари нээлтэ хэһэнэйнь түлѳѳ энэ шан үгэхэ байгаа гээшэб?». Эгээл түрүүн хүн түрэлтэнэй эхинһээ эхилэе: 

- Хүшүүргэ, шиидам гартаа бариһанай түлөө; 

- Абяа, үгэ, хэлэнэй ашаар мэдээ дамжуулха арга зохёоһоной түлѳѳ. Эгээл түрүүн һая түрэһэн нарай үхибүүн абяа гарахадаа, хүн түрэлтэндэ түрүүшынхиеэ абяа гаража, хѳѳрэлдэхэ арга боломжо зохёон үгэһэн хүн болоно. Юуб гэхэдэ, бүхы амитад нарайгаар, бии болоходоо, абяа гарадаггүй юм. Арьяатануудай анхарал татахагүйн түлѳѳ. Урдань хүн түрэлтэнэй бии боложо байха үедэ хүнэйшье үхибүүн баһал тиимэ, абяа үгэдэггүй байһан. Тиигэжэ байтараа, гэнтэ түрүүшын ямар бэ даа үхибүүн эхынгээ умайһаа гараад, абяа үгэжэрхёо. Энэ абяаниинь хүнүүдэй харилсаанай түрүүшын үгэ, хэлэнэй эхин болоо. Энэл үхибүүндэ Нобелиин шан барюулха байгаа.

- Галай түлөө; 

- Мѳѳрэ зохёоһоной түлөө; 

- Зураг, бэшэг; 

- Гэрэй амитад;

- Ууралай эршээр хүдэлдэг хүдэлүүр; 

- Бүтүү амһарта соо гал носоогоод хүдэлгэдэг хүдэлүүр; 

- Зайн гал; 

- Атомай эршэ. 

Саашань юу дурдалтайб? 

ҺАСАРАНАЙ Булад бэлдээ

Гэрэл зураг govorimdelo.ru