944
Булаг мэтээр бурьялаг лэ, Буряадаймнай мал ажал
Манай Буряад орон урда үеһөө хойшо нютагтаа таараһан бэлшээриин мал ажалтай байһан гээд, булта мэдэнэбди. Хирэ-хирэ болоод лэ, ондоо ажал хэжэ, хоолойгоо тэжээхэ, хүнһөө урда гараад гүйхэ һэдэлгэ гаргадаг заншалтайбди.
Жэшээлхэдэ, газараа хахалаад, ургамал ургуулнабди. Малаа хуһамаг соо хаагаад тэжээнэбди. Теэд нэгэшье мүртэй юумэн болоогүйл. Мүнөөшье элинсэг хулинсагайнгаа малнуудые голоод, нютагаа урбуулжа хаяад, эдихэ, ууха, үмдэхэ хэрэгсэлнүүдые хариһаа асарнабди. «Тиигэжэ болохогүйл даа!» гэһэн бодолнууд һүүлэйл үедэ хүн зоной тархида ородог болонхой. Энэнь һайн гээшэ. Гэбэшье удангүй дахинаа урбажа, “эрьюутэжэ” эхилхэл юм бэшэ аалди даа.
Һайн мал ажахы эмхидхэхын түлөө нэн түрүүн шанар һайтай малтай болохо хэрэгтэй. Хайшан гээд болохоб? Энэ асуудалай харюу олониитэдэ үнинэй мэдээжэ. Уг шуһа һайтай малай хүрэнгэтэй байха хэрэгтэй.
Тиимэһээ уг шуһа һэргээн бадаруулха гээшэ хамагай эхин болоно. Хүдөө ажахын һалбариин аша туһа сэгнэшэгүй ехэ. Үндэһэн эрдэм (академическая наука) болоно ха юм. Энэ ажалые гүрэн өөр дээрээ даажа абаха ёһотой. Энэ хэрэг уг шуһа шэнжэлдэг эрдэмтэдэй (генетигүүдэй) хэхэ ажал юм.
Удаадахи ажал хэрэг хадаа уг шуһа һайтай малай хүрэнгэ дээрэ үндэһэлөөд, байгаалидаа таараһан олзо ехэтэй үүлтэр зохёохо хэрэгтэй. Энэ ажал хадаа баһал үндэһэн эрдэм юм. Тиимэһээ бүхы гаргашань гүрэнэй байха ёһотой. Нэгэ хэды болоһон хойно, тиимэшье түргэн бэшээр гэе, хамаг гаргашань хуу бусаагдахал. Сэгнэшэгүй ехэ олзо оршо асардаг ажал хэрэг гээшэ. Энэ ажал шэлэн илгадаг эрдэмтэд (селекционернүүд) ябуулха болоно.
Тиигээд үүлтэр дээрэ үндэһэлөөд, үүлтэрэй түхэлнүүдые (тип) зохёодог юм. Энэ ажал хабсарал эрдэм (прикладная наука) болоно. Түхэлнүүдэй гол эрилтэнь хадаа түргэн мүрөөр ехэ мүнгэ, олзо асарха гэһэн уялгатай. Тиимэһээ түхэлнүүдые зохёолгын хүдэлмэриин гаргаша гүрэн, можонууд, үйлэдбэринүүд, олзын хэрэг эрхилэгшэд өөр дээрээ даажа абаха уялгатай. Ажалыень амидарал шэнжэлгын (биологиин), хүдөө ажахын эрдэмтэд, мэргэжэлтэд, шэлэн илгагшад хэхэ ёһотой.
Һүүлээрнь эсэгэ эхын удамуудые (линии и семейства) зохёон тааруулгын ажал болоно. Энэ ажал юрын малшад хэдэг. Элдэб янзын үйлэдбэринүүдэй ажал хүдэлмэри гээшэ. Гүрэн энэ ажалда мүнгэ зөөри гаргаха уялгагүй. Малшадай буйлуулжа гаргаһан мал ажахын бараа наймаалалга эсэстээ хэгдэнэ. Тус хэрэг бүхы энэ ехэ ажал хэрэгэй дүн гээшэ.
Бараанай сэнһээ гаргашыень хороогоод, олзо гү, али бариишыень олодог. (Сэн – гаргаша = барииша). Энэ хадаа наймаашадай ажал хэрэг болоно. Гүрэн иишэнь мүнгэ һомолхо уялгатай бэшэ.
Эдэ бодолнуудай дүн гэхэдэ, манай ноёднай зоной олоһон мүнгэ зөөри нэн түрүүн хүрэхэ соонь үндэһэн эрдэм шэнжэлгэдэ үгэхэ ёһотой аад, ойлгоногүй.
манай Ород гүрэн, тэрэ тоодо Буряад орон өөрын гэхэ һайн үүлтэртэ малгүй шахуу. Ажалаа зүбөөр зохёожо шаданагүй. Хүдэлмэригүй хүнүүдэй олошорһон ушар эндэһээ шалтагтай. Энэ алдуу түргэн бушуу заһаал һаа, һайн байгаа.
ҺАСАРАНАЙ Булад, эрдэмтэн
