​​Ахаһаа – аяар холын далай руу

Сэбэг Табитуев

Дуулгата Саяан хадын хоорондо оршоһон аглаг үндэр Аха нютагай байгуулагдаһаар аяар 80 жэл гүйсэбэ. Эды хугасаа соо түүхын хуудаһан болоһон хэды олон үйлэ ябадалнууд үнгэрөө гээшэб? Энэл нютагта хүн боложо түрөөд, хүдэржөөд, бүхы наһаараа түрэл нютагайнгаа хүгжэлтын түлөө шармайһан Эсэгын дайнай ветеран Сэбэг Манзаракшеевич ТАБИТУЕВ тухай зураглал бэлдэбэбди.

Хадын малшанай хатуу зам

Сэбэг Манзаракшеевич Табитуев Октябриин хубисхалай мандаһан 1917 ондо Ахын Шаснуур нютагта түрэһэн юм. Балшар бага наһандань эжынь энэ дэлхэйһээ халин ошоһон, тиигэжэ хүлөө шоройдохоһоо хара ажалай амта таниһан, баяшуулай адуу мал харууһалжа барлагшалһаар үндыһэн хүн гээшэ.

Тэрэ 10 наһатайдаа Сэнсын эхин һургуулида ошожо, 4 класс дүүргээ. Һүүлээрнь Хэрэндэ малай эмшэнэй курс гараад, Улаан-Үдэ ерэжэ, счетовод- бухгалтерта һураа. Сэбэг Манзаракшеевич өөрынгөө аглаг үндэр Аха нютагта түрүүшын ветеринарнуудай нэгэн боложо, амжалтатайгаар, урагшатайгаар ажаллаһан юм. Дайнай урдахи амгалан жэлнүүд - арадай ажахы бодхоолсожо, аһан ехээр оролдожо ябаһан залуу наһаниинь юм. Иимэ налгай саг удаан үргэлжэлөөгүй. Уданшьегүй гал улаан 1941 он орожо ерэбэ.

- Манай баабай үншэрхын далай өөр дээрээ үзэжэ, мүн үхэлтэ дайнай дүлэн соогуур гаража ерэбэшье, хүн зондо урбаагүй, сэдьхэлээрээ модохироогүй. Хүн бүхэндэ аятай зохидоор хандадаг, зөөлэн зантай хүн бэлэй, – гээд, Валентина Сыбиковна Табитуева эгэшэ хөөрэнэ.

Дайн болобо гэһэн һураг суу мүн лэ Сэбэг Манзаракшеевич Табитуевайшье гэртэ ерээ. Теэд гансата дуулдаа бэшэ, харин нэгэ бага һүүлдэшэг ерэһэн юм. Тэрэ сагта утаһаар залгажа хөөрэлдэхэ арга байгаа бэшэ даа. Мондоһоо аяар 10 гаран үдэр ябажа хүрэдэг саг бэлэй. Германиин сэрэгшэд дайгаар добтолон оробо гэһэн мэдээсэл Түнхэнһөө ерэгшэ хүн асарһан юм. Тиихэдэнь Ахын айкомой ВКП (б)-гэй секретарь Скворцов ба РИК-эй дарга Аюшеев хоёр нютагайнгаа зониие суглуулжа, үхэлтэ дайн эхилбэ гэжэ дуулгаһан. Тэрэнэй удаа Ахын эрэшүүл холын дайнда мордоо бэлэй.

Сэбэг Манзаракшеевич 24 наһандаа Эсэгын дайнда мордоһон. Нютагайнгаа Д.Жужаев, Б.Гунгаев ба Р.Сайбановтай суг Омск хотодо танк бүтээлгын заводто Т-34 танк жолоодожо һураад, Үбэр Байгалда мэргэн буудагшын һургуули гараа.

Тэрэнэй удаа 1943 оной үбэлэй дунда һарын 23-да сугтаа ябаһан нүхэдынь фронт мордобо. Харин Сэбэг Табитуев нэгэ бага ханяаһан байжа, тэдээнһээ үлэхэ баатай болоһон юм. Арга абажа эдэгэхэдээ, сэрэгэй ондоо частьда тудажа, тагнуулшанай һургуули гараба. Удаань Старая Русса хотоһоо эхилээд, дайсаниие эхэ газарһаа намнажа эхилһэн юм. Дайнай эхиндэ ябаган сэрэгшэдтэ айхабтар хүндэ байгаа. Танкын урдаһаа ябаган хүн гар буугаар юу хэжэ шадахаб? Өөрынгөө һонор ухаанда ба мэргэнээр буудадаг шадабаридаа найдахаһаа бэшэ, ондоо арга байгаагүй. Суута сэрэгшэ Сэбэг Манзаракшеевич 1943 оной февраль һараһаа 1944 оной август болотор Калининска, Баруун-Хойто фронт дотор дайлалдаһан алдартай. Тэрэ 4 дахин ехээр шархатаһан юм.

- Абамнай Ново-Сокольники хото шадар байлдаанай үедэ анха удаа айхабтар ехээр толгой руугаа буудуулаа. Удаань 1944 ондо стрелково дивизиин бүридэлдэ дайлалдажа байтараа, хүлөө шархатаа. Һүүлээрнь хоёр гараа хуха буудуулаа. Дайсанай һомонһоо нюргаа ехээр гэмтээгээ. Режица хотын эмнэлгын газарта удаан хүлеэгдэһэн Илалтын баярта үдэрые хадын малшанай хүбүүн угтаһан юм. Ахын һарьдагуудай үбэрһөө гаража, аяар холын Балтиин далайн эрье шадар хүрэтэр дайсанаа намналсаһан байха юм. Эрэлхэг зоригтойгоор дайлалдажа, баатаршалга гаргаһанайнгааа түлөө Сэбэг Манзаракшеевич гүрэн түрын зүгһөө шагнал хайрануудта хүртэһэн. «Шэн зоригой түлөө», «Германиие илаһанай түлөө», маршал Жуковай нэрэмжэтэ медальнуудаар, СССР-эй Зэбсэгтэ хүсэнүүдэй 50 болон 60 жэлэй ойн баярай медальнуудаар, «Невель хото сүлөөлһэнэй түлөө», «Эсэгэ ороноо хамгаалһанай түлөө» гэһэн хайра шагналнуудаар шагнагдаһан намтартай, - гээд, эсэгынгээ дайшалхы зам тухай ехэ басаганиинь дурсана.

Түрэл нютагайнгаа түлөө оролдоо

Сэбэг Манзаракшеевич дайгаа дараад ерэхэдээ, нютагайнгаа али болохо колхозуудта счетовод-бухгалтераар, наймаашанаар ажаллаа. Тиигэжэ ябаһаар нютагайнгаа залуухан басаган Ринчинэй Долгортой ушаржа, инаг дуранай охиндо абтажа, золтой жаргалтай айлай дээжэ айл болоо. Уданшьегүй 1947 ондо хайрата басаган үритэй болобо. Тэрэнэй удаа үшөө Галина басаганиинь мүн лэ угыень залгуулха Буда хүбүү түрөө бэлэй.

Наһанайнь нүхэр, Долгор Ринчиновна, өөрөө олон хүүгэдэй нэгэн боложо түрэһэн. Эжы абадаа шадаха зэргээрээ туһалжа, хара багаһаа ажал хэжэ хүдэржэһэн. Хүндэ хүшэр жэлнүүдтэ томошуулһаа дутуугүйгөөр, унаһан малгайгаа абаха забгүйгөөр хүдэлөө.

Амжалтатайгаар ажаллаһанайнгаа түлөө Долгор Ринчиновна колхозойнгоо правлениин, аймгүйсэдкомой, Буряад Уласай Хүндэлэлэй бэшэгүүдээр нэгэнтэ бэшэ шагнагдаһан юм.

Залуу айлай Сэнсэдээ һуужа байтар, гэрэй эзэн «Улаан-Аха» колхоздо счетовод-бухгалтераар ажаллахаяа эльгээгдээ. Тэрэ сагта машина, трактор гэжэ байха бэшэ, гансал мори шаргаяа хүллөөд лэ ябадаг байгаа гээшэ ааб даа. Тэндэһээ Боксоондо, Шарзада, Шаснуурта ажаллаһаар, 1961 ондо Сорог һуурин ерэжэ, тэндээ һуурижаһан байна.

- Абынгаа ажалаараа эльгээгдэһэн газар руу гэр бүлөөрөө дахажа ябангүй яахабши даа. Бидэ, хүүгэд, ерэһэн нютагтаа нэгэ бага таараад, нүхэдтэй болоод байхадашни, баһа ондоо нютаг нүүхэбди даа. Тиигэжэ хэдэн ондоо һургуули һэлгэжэ һураһан зомди, - гээд, Валентина Сыбиковна хөөрэнэ.

Сэбэг Табитуев өөрынгөө мэргэжэл жэншэдгүй һайнаар мэдэдэг, тэрэнээ тон харюусалгатайгаар дүүргэдэг байгаа. Тэрэ сагта счетовод-бухгалтер үшөө наймаашанай ажал хэдэг һэн. Ном һудар үзэһэн зоной үсөөнһөө боложо, дабхар ажал хэхэ саг байгаа ха юм даа.

Тэрэнэй наһанайнь нүхэр Долгор Ринчиновна зөөлэн зантай, сагаан һайхан сэдьхэлтэй хани, эжы, хүгшэн эжы байгаа. Һайн хүнэй бүхы юумэн һайн байдаг гэжэ хэлсэдэг гүб даа. Үнэхөөрөөшье, тэрэ үндэр сэхэ бэетэй, сэбэр һайхан шарайтай эхэнэр байгаа. Үри бэень эжы абынгаа һайхан шарай, сэбэр сэдьхэлыень абажа, энэ дэлхэйдэ түрэһэн.

- Аба эжы хоёрнай хүүгэдээ, һүүлдэнь аша зээнэрээ аргагүй һайнаар хүмүүжүүлһэн. Ажабайдалай нюуса, арадай мэргэн һургаал ходол хөөрэжэ һууха даа. Хүн зониие мэхэлхэгүй, хулгай худал хэжэ ябахагүй, шадаал һаа, арад зондоо туһалжа ябагты, - гэжэ ходол хэлэжэ һуудаг бэлэй гээд, Валентина басаганиинь нэмэнэ.

Сэбэг Манзаракшеевич Долгор Ринчиновна хоёр дайнай халуун амта хэды үзэбэшье, жаргалтай зон юм. Энээхэн наһандаа Эхэ оронойнгоо үмэнэ үнэн сэхээр ажаллаа, хэһэн хэрэгыень үхи хүүгэдынь үргэлжэлүүлжэ, нэрыень дээрэ үргэжэ ябана.

- Абынгаа мэндэ ябахада, үзэһэн хараһыень саарһан дээрэ бэшэжэ абаагүйдөө тон ехээр шаналдагби. Баабайгаа өөрыень бэшэ гэжэ хэлээ һаамни, бэшэхэл һэн. Бидэшье бэшэжэ абаха байгаа ха юмбибди. Теэд мүнөө болоһон хойно яахабши... Өөрөө 70 гараад ябанаб. Би абынгаа харгыгаар бухгалтер мэргэжэлтэйб - бүхы наһаараа тоо тооложо гарааб. Дүү басагамнай аймагайнгаа түб Өөрлигтэ хэлхеэ холбооной албанда ябаа, харин Буда дүү хүбүүмнай жолоошоноор ажаллаһан намтартай, - гэжэ Валентина Сыбиковна хөөрэнэ.

Сэбэг Манзаракшеевич, Долгор Ринчиновна Табитуевтан үндэр наһа эдлэжэ, энэ наһандаа үри хүүгэдтээ үргүүлһэн юм. Үри һадаһадынь бүри үдэжэ, түрэл Ахадаа, Улаан-Үдэдэ, мүн ондоошье хото городуудаар таража һуунад. Үри хүүгэдэй энэ наһанай харгы зам эхэ эсэгын буянһаа дулдыдадаг гэжэ дэмы хэлсэдэггүй. Бариһанаа алдадаггүй, Ахын хадаар ажамидардаг эрбэд соохор мэтэ дайлалдаһан үбгэн абынгаа нэрэ дээрэ үргэн ябана.