«Хоёрдохи» эсэгэ

 

 - Энэ нарамнай ямар шангаар шарана гээшэб? Орой болохо бүри гаарашабал, – гэжэ Дулма өөртөө хэлэжэ, һэбюурээ гаргаад, түргэ- түргэн нюураа һэбижэ, һүүдэр доро зогсобо.

- О! Буряад хэлэтэй..! – гэжэ һандали дээрэ һууһан хүнэй хэлэһэн үгэнүүд соо баярлаһан шэнжэ дуулдаад, - Дулаан зун... Үдэртөө халуун... Юундэ хүл дээрээ зогсооб­та, амаржа һуугыт. Ажалһаа ябана гүт? - гэжэ ород хэлэн дээрэ асууба. Дулма энэ танигдаагүй хүндэ анха­ралаа хандуулангүй, һандали дээрэ мүлшэхэнөөр һуугаад:

- Ажалһааб, – гэжэ дурата дурагүйгөөр харюусахадань, танигдаагүй хүн һонирхожо:

- Хаана хүдэлдэгбта? – гэжэ асууба.

«Энэ халуунай хажуугаар ямар хашартай хүнэй хажууда һуушаба гээшэбиб? Хаана хүдэлдэгни ямар хамаатай юм?» - гэжэ Дулма досоогоо бодоод, - Һургуулида хүдэлдэгби, - гээд, хайша хэрэгээр харюусаба.

- Һургуулида? Тиихэдээ багша болоно гүт?

- Багшаб, багшаб...

- Ямар хэшээл заадагбта?

- Буряад хэлэ.., – гээд, Дулмын дурата дурагүйгөөр үгэлхэдэнь:

- Буряад хэлэ? – гэжэ танигдаагүй хүн урагшаа үгсэгэд гээд, баяраа нюунгүйгөөр:

- Ямар һонин хүнтэй уулзаба гээшэбиб?! Буряад хэлэнэй баг­ша.., - гэжэ бодолдо абтан дабтаад: - Би түрэлхи хэлэеэ һайн мэдэдэг һэмби. Мартааб гэжэ хэлэхэмни аягүй... Багша хүнтэй уулзаһандаа баяртайб, – гэжэ танигдаагүй хүн юундэшьеб олзуурхаба. - Даб дээрээ ажалтай болоогүй сүлөөтэй хүн, энэ һүүдэртэй һандали зохидшо­огоод, хэдэн хоногой эндэ һуужа, зониие харанаб. Манай яһанай зон - наһатай, залуугүй булта ород хэлэн дээрэ хөөрэлдэдэг болошоо юм байна, - гээд, танигдаагүй хүн дуугаа хуряажа һууд гээд: - Үмдэгүйнь үбдэг соорхойдоо өөдэрхэбэ гэһэндэл... Намайе хүлисөөрэйгты, - гээд, Дулма тээшэ эрьебэ.

- Гайхаха гайхалгүй саг болонхой...

- Та буряад хэлэн дээрээ ехэ зохидхоноор... Багша хүн гэжэ мэдэ­хээр...

- Танай буряад хэлэеэ мартаһан ушар удхатай байгаа бэзэ? - гээд, Дулма дуугай болобо.

- Удхатайл даа... Би эндэ түрэһэн хүн залуу ябахадаа, буряад хэлэеэ мэдэгшэ һэм. Үйлэ заяанайнгаа табисуураар ехэ яһатанай дунда олон жэлдэ ажаллаһанби. Бу- ряад хэлэеэ дуулахадаа, ойлгоно хэбэртэйб. Хэлэхэ гэхэдээ, хэлэжэ шаданагүйб. Дахин һураа һаа, дура­тайб. Хажуудамни хүнэй буряадаа­раа дуугаржа байдаг һаань... Үлэһэн жэлнүүдээ өөһэдынгөө яһатанай дунда үнгэргэхэ гэжэ нютагаа зөөжэ ерээб. Сэхыень хэлэхэдэ, басагамни зөөлгэжэ асараа. Буряад орондом­най гоё байна даа! Сэлэнгэ мүрэн, Байгал далай... Наратай үдэрнүүд олон. Зосоомни уужам, тэнигэр болошоо. Хото городнай хубилжал байгаа юм байна. Ехэ-ехэ барил­ганууд... Машинануудшье олон, - гэжэ танигдаагүй хүн энеэбхилбэ. - Үбэлдөө хүйтэн болохол юм бэзэ. Манай эндэхиһээ нэгэ бага дулаан газарта байһанби.

- Ойлгосотой, - гээд, Дулма һууриһаа бодожо, хүндэ сүүмхэеэ гартаа бариба.

- Үглөөдэр уулзахабди гэжэ най­данаб, - гэжэ танигдаагүй хүн дахин уулзажа хөөрэлдэхэ дуратайгаа мэдүүлээд, уринаар миһэржэ:

- Баяртай, - гээд, үбдэг дээрэнь хэбтэһэн газетэ гартаа бариба.

- Баяртай, - гээд, Дулма гэр тээшээ шэглэбэ. «Энэ урин шарайтай хүн, тухайлхада, олзотой, дулаан газар бэдэржэ ябаһанаа бусажа ерээ юм ха. Хөөрэлдэхэ хүн хажуудамни үгы гэбэл. Һамганиинь ород яһатан бай­балтай... Зөөжэ ерээб гэжэ гансаараа ерэһэндэл хэлэбэ. Һамгатай һаа, зөөжэ ерээбди гэхэ байгаагүй юм гү? Түрэлхи хэлэндээ һураха дура­тай... Энэ һургуулиин үхибүүд гэжэ... Телефонһоо һалахагүй... Эхэ эсэгэ- нииньшье тооногүй. Түрэлхи хэлэм­най дохоло дохолһоор, бүдэржэ унахань гээшэ гү?» – гэжэ Дулма бодоһоор, гэртээ хүрэжэ ерээ һэн.

Үглөөдэрынь тэрэл замаараа Дулма ажалһаа бусажа ябатараа, үсэгэлдэрэйнгөө хүниие һанажа: «Зохид хүн хэбэртэй һэн. Тэндээ һууна ха гү?» – гэжэ бодоһоор, модо­ной һүүдэр доро байһан һандалида дүтэлжэ ерэхэдэнь, үнөөхи хүниинь тэрэл һууридаа нюдэндөө хара шэл зүүнхэй һууба. Дулмые холоһоо танижа, нюдэнэйнгөө шэл абажа энеэбхилээд:

- Би таниие хүлеэжэ... Наашаа һуугыт. Сайн байна! - гээд, хажуудаа һуури зааба.

- Сайн байна! Би баһа тан тухай бодожо ябааб, - гээд, Дулма тэрэ хүнэй хажуудань зэргэлжэ, һандали дээрэ һууба.

Дулмын энэ хэлэһэн үгэнүүд танигдаагүй хүнэй сэдьхэлдэ урма түрүүлжэ, нюдэниинь ялалзаад, шарайнь сэлмэжэ:

- Үсэгэлдэр тантай танилсахаяа мартажархёоб. Намайе Аюур Нима­евич гэдэг. Миин Аюур гэхэдэтнай болохо. Танай нэрэ хэн гэдэг бэлэй? – гээд, Дулма тээшэ уринаар хараба.

- Намайе Дулма Донитовна гэдэг. Миин Дулма гэхэдэтнай болохо.

- Һайн бэлэйт даа, Дулма. Багша хүнтэй танилсабаб. Танай энээгүүр үнгэрхыетнай хэды дахин хараа һэм, - Аюур үгэеэ таһалдуулжа һууд гээд: - Манай багада багшанар аргагүй хүндэтэй зон байгша бэлэй. Харам­тайнь гэхэдэ, дала гара, наяад онуу­даар дээгүүр тушаалтаднай «Совет арад» болообди гээд, эхэ хэлыемнай хорижо, һүр һүлдыемнай таһара татахаһаа нааша болоо һэмнай даа. Түрэлхи хэлэниинь, - яһатан бүхэнэй һүр һүлдэнь ха юм! – гээд, Аюур Нимаевич дуугай болобо.

Уляангир модон дээрэ шубуу­хайнуудай жэргэхэнь, доро саана, гудамжаар ябаһан машинануудай хүнхинэлдэхэнь шэхэнэй үзүүртэ дуулдана. Дулма бодолдо абтан һуутараа:

- Та холо хаана ажаллаа һэмта? – гэжэ өөрөө хүсэд ойлгонгүй асуу­жархиба.

- Би Петербургда ажаллааб, ами­дарааб. Инженер мэргэжэлээрээ заводто хүдэлөөб. Улаан-Үдэдөө дээдэ һургуулитай болоо һэмди, - гээд, Аюурай нюдэниинь юундэшьеб уйтараад, һанаа алдаба. «Юундэ һанаа алдана гээшэб?» - гэжэ Дулма зосоогоо гайхабашье, мэдүүлхэгүйе оролдожо:

- Эндээ хүдэлхэеэ яагаабта? Заво­дууд байгаа ха юм, - гэбэ.

- Эндээ һаял ажаллажа эхилээд байгаабди, - гээд, Аюур дуугаа хуряаһанайнгаа удаа: - Сэлмэг тэн­гэридэ сахилгаанай сахилһандал, ажабайдалнай оро һэегүй хубилшоо һэн, - гэмсээрээ, хоолойнь шэшэрхэ­дэл гээд, - Би Буряад орон тухайгаа, Сэлэнгэ мүрэнэй эрьедэ, Улаан-Үдэ хотодо залуу наһанайнгаа үнгэрһэн хаһые ходо һанажа ябааб. Сэдьхэлни наашаа тэгүүлээ, таталдаа... Теэд яахыншье аргагүй байһан юм.

Аюур Нимаевич өөрынгөө ажа­байдал тухай үнгэрһэн жэлнүүд соо шэхэтэйшье амитанда хөөрөөгүй, хөөрэхэ дурагүй, сэдьхэлэйнгээ гүн соо даража ябаһан юм. Харин нюта­гаа зөөжэ ерэһээр, гудамжын дунда урин шарайтай, үндэр тэгшэ бэетэй багша эхэнэртэй уулзажа танилсаад, хоорондонь хүлеэгдээгүй дулаахан амин гэнтэ тогтожо, сэдьхэлээ нээжэ харилсаха, үнгэрһэн сагуудаа дурса­ха хүсэл Аюурай зосооһоонь түрижэ эхилээ һэн.

«Буряад хэлэнэй багша хүн минии хөөрөө сэдьхэл соогоо тогтоо- жо шадаха» гэһэн бодолдо абтаһан Аюур:

- Яаралгүй һаа, намтай хөөрэлдэжэ һуухыетнай гуйнаб, - гээд, аалин байдал таһалжа, найдалаар дүүрэн нюдөөр Дулма тээшэ хараба. Хүсэд һайнаар таниха болоогүй хүнэй хуби заяан юундэшьеб Дулмын һонирхол татажа:

- Намда саг бии. Үглөөдэр ама­ралта ха юм. Танай гуйлта дэмжэнэб, - гэжэ зүбшөөбэ.

- Һайн бэлэйт даа, - гээд, Аюур һанаа алдажа, - Сэхыень хэлэхэдэ, би хүүгэдэй гэртэ хүн болоһонби, - гээд, хөөрөөгөө үргэлжэлүүлбэ. - Удаань оюутан болоо һэм. Оюу­тан ябахадамни, ехэ һонин ушар болоһон юм. Номой дэлгүүр соо хуби заяантаяа золгоо бэлэйб. Багшын дээдэ һургуулида һурадаг Гүнсэмаа гэжэ нэрэтэй басаганай абаха гэжэ ерэһэн һүүлшын ном би абаад, тоосоогоо хэхэ гэжэ кассын хажууда зогсожо байбаб. Газааһаа орожо ерэһэн Гүнсэмаа минии гар дээрэ Дондог Улзытуевай шүлэгүүдэй ном харажархёод, гүйдэлөөрөө ошожо, таг дээрэ шалгажа харахадань, энэ ном үгы байба. Юунэй болоһые би тухайлаадхибаб. Тэрэ минии хажууда яаралтай дүтэлжэ, дабхаряатай хара нюдөөрөө намайе анхаралтайгаар шэртээд:

- Та минии дуратай поэт Дондог Улзытуевай бэшэһэн ном абаба ха юмта даа, - гэжэ зөөлэхэнөөр аад, атаархаһан янзатайгаар хэлээд, гүнзэгы хара нюдэнүүдээ нам тээшэ шэглүүлхэдэнь, энэ номой баса­ганда аргагүй хэрэгтэй байһыень ойлгожо, урин дулаахан шарайень һайхашаагаад, хэлэхэ үгэеэ оложо ядан, тээлмэрдээд зогсошобоб.

- Та энэ ном абахатнай гү? – гэжэ наймаашан асуужа, абяагүй байдал таһа дүүрэбэ.

- Абахаб, – гээд, би тоосоо хэһэнэйнгээ удаа кассын хажууһаа холодожо, басагые дахин хөөршөөжэ хараад:

- Энэ ном би танда бэлэглэнэб, - гэжэрхибэб. Гүнсэмаагай нюдэн соо баярай ошон ялалзаад, дүмүүхэнээр тэрэ ном гар дээрээ абажа, намда баярые хүргөөд:

- Би үглөөгүүр энэ хоморой ном хараһан аад, абаха гэжэ ерээд... Һайн бэлэйт даа. Миин абахадамни, намда аягүй байна. Хэды мүнгэ танда үгэхэбиб? – гэжэ асууба.

- Намда мүнгэн хэрэггүй. Би энэ ном танда бэлэглэбэ ха юмбиб, - гэбэб. Басаган дахин баярые хүргэжэ, шарай дээрэнь энеэбхилэл тодороод, газаашаа шамдаба. Би хойноһоонь дахасалдажа гарабаб. Энэ басаганһаа гээгдэнгүй, зэргэлжэ ябаха дурамни хүрэбэ. Ябадал дундаа нэрэнүүдээ хэлсэжэ танилсабабди.

(Үргэлжэлэлынь хожом гараха)