Буряадай мэдээжэ уран зохёолшо Цырен-Базар Бадмаевай түрэһөөр 95 жэлэй ойдо

Хамаг басагад үрдилдөөд,
Хадамда гарана бултандаа.
Намда хэниинь үлэбэб теэд?
Нютагар шарахан Санжидма.

***
Холынгоо харгыда
Хододоо шамтайгааб.
Угтыш даа, намайгаа
Улаан-Үдэм...

***
Нахис-хотос гэшхэдэлтэй,
Намжар ута гэзэгэтэй,
Мойһон харахан нюдэтэй
Манай хонишон Сэсэгмаа.

***
Жороохон моритой
Зоригтойхон басаган
Сэлэнгын саахануур
Сэнгэхэдэжэ ябабал.

Яагаа һайхан басаган бэ?
Яажа тэрэниие хүсэхэм бэ?
Гииг-ииг? Гииг-ииг! Гииг-ииг!
Яажа тэрэниие хүсэхэм даа...

Иимэ бадагуудаар эхилдэг дуунуудые хэн мэдэхэгүйб даа. Эдир багадамнай ямар гоёор зэдэлдэг һэм... Ага тойрогой Сагаан-Шулуутай нютаг тоонтотой аха үеын уран зохёолшо, оршуулагша Цырен-Базар Бадмаевай түрэһөөр 95 жэлэй ойе Улаан-Үдэ хотын номой сангуудай бүридэлэй 10-дахи харьяата эмхи баярай оршон байдалда тэмдэглэбэ. Ушарынь хадаа тус библиотекэ Цырен-Базар Бадмаевай нэрэмжэтэ болоһоор үнихэнэй юм.

Номой сангые даагша М.П.Данзанова, библиотекарь Т.В.Санхорова үдэшые ульһатай зохидоор хүтэлөө. «Тоонто» ансамблиин, УлаанҮдын 32-дохи һургуулиин, хүүгэдэй искусствын 6-дахи һургуулиин һурагшадай хабаадалгатайгаар уянгын долгито, үнгэтэ һайхан үдэшэ үнгэрөө.

Нэн түрүүн Улаан-Үдын городской Соведэй депутат Г.А.Бадмаев эндэ сугларһан ниитын түлөөлэгшэдые, уншагшадые амаршалха зуураа мэдээжэ уран зохёолшын дурасхаалда мүнгэн  туһаламжын сертификат барюулба. «Номой байшангай байрые үргэдхэхын тула мэдүүлгэ засаг зургаанда оруулхаб»,– гэжэ найдуулба.

Ага тойрогой зон – уран зохёолшын зээ басаган Цымжидма Намсалова, Буряад FM-радиогой Эржэн Соборова, мүн мэдээжэ уран зохёолшо Геннадий Башкуев, Цыбенжаб Бальжинимаев,  Василий Аюров болон бусадшье дурсалгын дулаан үгэнүүдээр һайндэрые шэмэглээ.

-Үнэндөө болбол, натагар шарахан Санжидмаагай анханай дүрэ хадаа би болоно хаб. Нагасам багадам Агадаа ерэхэдээ, шамһаал эхитэй дуун лэ даа гээд энхэрэн-наадан хэлэгшэ бэлэй. Теэд би юундэшьеб дурагүйлхэдэг, эшэдэг байгаа юм гүб, нам тухай дахин дуу бү бэшэгты гэжэ гонгинохоб,– гэжэ Цымжидма Намсалова хөөрэбэ.

«Гурбан мөөртэй машинахан...»

«Нүхэр Бадмаев гушаад номуудые гаргуулаа. Поэмэнүүдые, рассказуудые, киносценаринуудые бэшэһэн, оршуулгануудые бүтээһэн. Багшын дээдэ һургуулиин ород болон буряад хэлэнэй 
факультет эрхимээр дүүргээ. Москвагай Горькиин нэрэмжэтэ Литературна институт түгэсөө. Монгол хэлэн дээрэ «Замай хүн» гэжэ номынь гаранхай. Хилын саанахи зарим социалис  оронуудай хэлэн дээрэ шүлэгүүдынь оршуулагдаа.

Гэхэ зуура Цырен-Базар Бадмаевай олонхи зохеолнуудынь хүүгэдтэ зорюулагдаһан. 1959 ондо Москва хотодо болоһон буряад литературын хоёрдохи декадын үедэ «Гурбан мөөртэй машинахан» гэһэн шүлэгөө уншаа һэн. Энэ шүлэгынь Коммунис партиин «Правда» сониндо хэблэгдэһэн юм»,– гэжэ хэлэ бэшэгэй эрдэмэй кандидат Ц.-А. Дугар-Нимаев бэшэһэн байдаг.

Минии Үлэгшэнэйнгөө түрэл һургуулида һуража байхада, Ород Уласай габьяата багша Ц.С.Очирова Ц-Б.Бадмаевай эгээл энэ шүлэгынь тайзан дээрэһээ уран гоёор уншаад, аймагай уран һайханай харалгада түрүүлһэн, республикын мүрысөөндэ шалгарһан юм. Клуб соо һууһан наһажаал зоной зариманиинь эзэлүүдгүй нулимсаяа аршан һуугаа бэлэй. Уран үгын хэды хүсэтэйнь тиихэдэ элирэн харагдажа байгаа һэн.

Гурбан мөөртэй, яла-сала,
Ганса нюдэтэй машинахан
Урдаһаамни гаража ерэбэ,
Үйлсын дундуур шииганан.

Хүлгүй хүн жолоодонь һууна,
Хүбүүхэниинь согсойн зэргэлээ,
Хүлнүүд дээрэхэнээ үндэгэшэн,
Хүхинэ абадаа эрхэлээд.

Табигтыл даа энэ машиные
Таанад, хотонууд, гүрэнүүд!
Холын парламентнуудта, Ассамблейдэ 
Хүрэжэ ерэг лэ һэтэ шууд!

Хүрэжэ ерэхэдээ хэлэхэ:
-Харагшымни бүүхэн бү хараг!–
Энэ дэлхэйдэ хэтэ мүнхэ
Эб найрамдал мандаг!

1956 он.

Уриханаар хандаһыень мартадаггүйб

Д.Банзаровай нэрэмжэтэ дээдэ һургуулида һуража байхадамнай, 1972 ондо гээшэ һэн ха, «Залуу наһан» гэһэн литературна нэгэдэлэй оюутантай поэт Ц-Б.Бадмаев уулзаа бэлэй. Цыдып Цырендоржиев, Базар-Сада Цыденов, Цыден Оборов гээд, үшөө хэд һэм, хүн бүхэнэймнай ормоглоо болоһон гар бэшэмэлые ахамад поэт шэнжэлһэн, өөрын тобшолол хэһэн, дэмжэһэн юм. Энэ ушарые би огто мартадаггүйб.

Эхин замда энэрхы дэмжэлгэ хэзээдэшье үнэтэй. Цырен-Базар Бадмаевичай налархай түбшэн зангынь, нюдэнэй шэлэй саанаһаа шэртэһэн урилгы харасань тэрэл хэбээрээ һанаандам  үлэнхэйл даа.

«Буряад үнэн» соогоо ээлжээтэ ойнуудтань зорюулһан толилолгонуудые яһалал хээ һэмди. Хэблэлэйнгээ түбтэ 2003 ондо «Весёлый козлёнок Бабанаа» гэһэн номынь хэблэн гаргуулаа  бэлэйбди. Тэрэ үедэ Ц-Б.Бадмаевай наһанайнь хоердохи нүхэр Сэндэма Базаровна туһаяа үзүүлэн ябалсажа байһан юм.

«Аминай амин – эхэ!»

Ирагуу хүгжэмэй аялга доро дуу, хатар зэдэлнэ, шүлэгүүд ханхинана. Түрэл тоонто Сагаан-Шулуутайдань, музей соо буулгагдаһан видео-зураглал үдэшые шэмэглэбэ. 

Сарюухан хуурай хохир дээрэхэнэ
Сагаан Шулуутайда түрөө бэлэйб.
Түрүүшын дуран – тоонто, нютагаа
Түргэдэн гэнтэ мартаба гэлэйб.

Мартаад «Эхэ орондоо дуратайб!» гээд,
Магтаал уншажа эхилбэ гэлэйб.
«Худалаар!» гэжэ болюулаарайт.
Холын тоонтым һануулаарайт.

Тоонто нютагаа, түрэһэн эхэеэ
Тоохоёо болин мартаһан хүнэй
Эхэ орондоо дуратайб гэбэл,
Этигэхэнь, юрэдөө, бэрхэтэй...

32-дохи һургуулиин багшанар Л.Н.Цыбикова, П.П.Намнанова гэгшэд хорёод һурагшадтаяа, хүүгэдэй искусствын 6-дахи һургуулиин бэлигтэн гээд одоошье гоё концерт харуулаа. Ц-Б.Бадмаевай үгэ дээрэ дуунууд, шүлэгүүдынь ханхинаа. Жэшээлбэл, «Унтажа хэбтэһэн эхэ» гэһэн шүлэг хэды гоёор уншааб даа, басагахан.

Үлгытэй хүүгэеэ орондоо дүтэ табихадаад,
Унтажа хэбтэнэ аминай амин – Эхэ.
Үхэр буугайшье абяанһаа һэрихынь
мэдэнэгүйб даа:

Үдэрынь эсээ, тэрэнэй үргэһэн бүхэ.
Зүгөөр нарайнгаа халтаханшье абяалбал, алдангүй
Зүрхөөрөө мэдэжэ, һэрихэ!
Үлгы хахинаха.

Дэлхэй дайда
шамһаа мүндэлөөл, марганагүйб.
Дууданаб солыешни,
аминай амин – Эхэ!
1956 он

«Жимби-ии-ии-ев гэнэ бэшэ аал?»

«Буряад үнэн» сониной редакцида олон жэлдэ урда урдаһаа харалсажа хүдэлһэн дүүмэр нүхэрни Даша-Дондог Амоголонов нэгэтэ Цырен-Базар Бадмаев нагасамни юм гэжэ хэлэжэ, одоо сэдьхэлээ ниилүүлэн хөөрэлдөө бэлэйбди.

- Нагасамни айлай табан басагадай удаа түрэһэн, үнинэй хүлеэлгэһэн хүбүүн байгаа. Нагаса абын эжы бэриингээ хүбүү түрэхэдэнь, морёор гүйлгэжэ ерээд, моринһоо буунгүй, фут саахар
барюулһан гэхэ: «Хүбүүниие түрэһэн бэри, бари!». 

Нагасамни угаа шогууша хүн байһан. Нэгэтэ Цыденжаб Арсаланович Жимбиев иигэжэ хөөрөө һэн: «Бүлэг зохеолшод хүдөө гарабабди. Хашаа соохи хонид ехэ хүлгөөтэй, мааралдаба.  Нагаса шоглоо юм ха: «Хара даа, Цыденжаб, энээхэн хонин илангаяа хайратайгаар маарана. Жимби-ии-ии-ев!– гэнэ бэшэ аал?».

- Намайе юундэ бүхэд гээд ябанаш гэжэ нэгэ хүн асууба. Теэд Буряадай хүүгэдэй бүхы литература даагаад ябахадаа, бүхынгүй яаха юмбиб гэжэ харюусаа һэм,– гэжэ нагаса хэлээд, энеэгээ бэлэй.

Хүүгэдэй журнал байгуулха талаар ехэ ябуулга хэһэн юм. Теэд тэрэнь бүтээгүй. Гэбэшье гуша гаран ном гаргуулһан нагасамни мүнөөшье хүрэтэр хүүгэдэй уран зохёолой талаар дээрээ оройгүй бэлигтэн гэжэ һанажа, баярлажа ябадагби!

...Зоной сэдьхэн һанажа ябаа сагта уран бэлигтэнэй нэрэ мүхэдэггүй. Номой сангай 10-дахи филиалда болоһон хөөрэлдөөн энэ бодомжые бодотоор баталба. Зохёохы ёһоор ажалдаа хандажа,
уншагшадаа урмашуулжа байдаг Марина Петровна Данзановада, Туяна Владимировна Санхоровада уран зохёолшын нэрые дээрэ үргэжэ ябаһандань үнэн сэдьхэлэй баярые хүргэе!