800
АВТОР ТУХАЙНЬ
«Хайрын бадрангуй дууч» гэжэ уян шүлэгүүдээрээ алдаршаһан Монголой элитэ ирагуу найрагша, уран зохёолшо, сэдхүүлшэ, Монгол Уласай Соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ, Дэлхэйн уралиг ба соёлой академиин соведэй гэшүүн, Д.Нацагдоржийн шагналта ирагуу найрагша Данзангийн Нямаа болбол 1957 ондо Баянхонгор аймагай Баян-Овоо сомондо түрэһэн намтартай. 1980 ондо экономика болон хүтэлбэриин дээдэ һургуули дүүргэһээр, радиостудида сэдхүүлшэнээр ажаллажа байһанаа, 2014 онһоо «Улирал ба зохиолч» сэдхүүлэй юрэнхы эрхилэгшээр ажаллажа байнхай.
«Алс цагийн аяс» (1986), «Голын анир» (1992), «Нарны алга» (1993), «Өргөл аялгуу» (1998), «Амрагийн өргөл» (1998), «Он жил урсана» (2001), «Есөн намрын огторгуй» (2003) – номуудай автор.
Рассказууд
ХОНИНОЙ ХОЛБОО
«Хоолбой, хоолбой» - гэнэм би. Хонидой холбоо руу гүйжэ ороноб. Эжы дүү хоёрни хонидоо барижа холбоно. Оройн наран шаргалтан туяаржа, тэнгэриин хаяагай тэндэ улаан бороо шудхана.
Һү hаалгын үе саг бэлэй.
Хони холбожо дууhахадаа, эжы хонидоо hаахаяа hууна. Би hубай хонидоо бэлшээжэ, дүүнэр hаалганай хурьгаа илгажа ерэхээр мордоно.
Алшуур зангидажа, шара бүhэ бүhэлhэн хөөрхэй эжыгээ хараха бүридэмни хайрлаха сэдьхэл досоом түрэнэ.
Хүлhэниинь адхараад, нюдэниинь тунгалагшаад, юушье юм даа бодон байжа зүбхэн хониёол hааха даа. Эжын ажал дууhаха гэжэ үгы бэлэй. Удаань үхэр ерэнэ. Үнеэ hаана. Тиигээд лэ hү хөөрүүлхэ, сай хоол хэхэ ажал залгаад ерэнэ. Харин эжы минии орондо түрөөд, би эжынгээ орондо түрэхэеэ яагаабиб даа. Тиигэhэн бол, эдыдэ эжымни нам шэнги элдэбые бодоод лэ зогсожо байха hэн бшуу!
Эжымни, эжымни…
Хониёо hаажа дууhана. Би хонин холбоогоо тайланаб. Холбоонhоо мултарhан хонид хурьгад руугаа гүйжэ ошоно. Урдаhаань саб сагаан үер шааян-шууян орожо ерэнэ. Эхэ хурьган хоёр ниилэнэ. Иимэл нэгэ алтанхан агшан байдаг hэн даа.
Аяа, хонин холбоо субаха мэтэ анхан бага наhанайнгаа арюун дурасхалта үдэрнүүдые hубан зогсоном…
Эхэеэ hанаhан хурьган мэтэ хүсэлэймни мүнгэн хараасгайнууд угтан ниидэжэ ерэхэнь болтогой!
Ерээрэйгты. Хурай, хурай!
НООҺОН ШҮҮДЭР
Хонидоо бэлшээридэ туужа гаргаад, наран hүрэг харанам. Дэрhэн бутын үзүүртэ нооhон-шүүдэр ялалзана. Би жэжэхэн уута баряад, нооhон-шүүдэр суглуулжа түүнэб.
Нютагаймнай дарга: «Нооhон бол алтан...» гэжэ хэлэhэн бэлэй. Аба намайе хониной нооhо hайн түүжэ байгаарай гэhэн юм. Энэ хониной нооhон яг лэ Наринаймни-Голой хөөhэн бүмбэлэг шэнги харагдана... Яагаад, сохом нооhые алтан гээд байгаа ушарыень би ойлгоногүйб. Нооhон бол нооhон лэ баймаар бшуу. Алил байдагаараа, бага балшар наhанайнгаа ой ухаанай хирээр зэргэсүүлэн нооhон шүүдэр түүнэб.
Нэгэ үдэр аба Юндэнбал гуайтай хѳѳрэлдэжэ hуубад. Эжы аба Юндэнбал аха хоёртоо сай уужа байгты гээд, намайе ерэ гэбэ. Би нооhон-шүүдэрээ түүжэ ерээд лэ, үрмэтэй хурууд эдихээ хүлеэжэ hуугааб. Аба тэрэ хоёр моридые уядаг шонгой дэргэдэ hуужа байна. Ошоходом, абамни: «...Үгы, энэ алтаншни нооhон шэнги болохонь шуу. Нооhон бол алтан гээд байhан, мүнѳѳ харин алтан бол нооhон гэбэл зүб шэнги байна. Дүбэнтын-Нюрганай алтыешье баhа нэгэ гүрэнтэй хубаажа абажа байгаа юм гэлсэнэ. Хаа-хаанагүйл малтаhан нүхэн! Нооhон яаха бэ, урганал бэзэ, алтан ургаха гү?» - гэжэ сухалтайгаар хэлэжэ байба. Би абынгаа иимэ сухалтай байхые юрэ үзөөгүй бэлэйб.
«Алтан ургаха гү?» - гэһэн асуудал намайе хэдэн үдэр зобоожо байгаа бэлэй. Алтан гэхэдээ, юун гэһэн болоноб? Сэсэг ургана, хониной нооhоншье ургана. Модон баhал ургадаг. Иигэжэ бодон, нооhон-шүүдэрээ түүжэ ябахадам, наран эртэ мандаад, буман-түмэн туяагаараа булхан байдаг бэлэй.
Гэрэй хоолойгоор аргалай сэнхир утаан огторгой өөдэ хөөрөөд, уяан дээрэhээ мориёо абажа, аба хонин hүрэгэй зүг руу хатаруулан ошоно. Би «нооhон бол алтан», «алтан бол нооhон» гэжэ янза бүреэр хэлэбэшье, сохом саада ушар удхыень ойлгонгүй нооhон-шүүдэрээ суглуулан түүнэм даа...
АРГАЛ
Адуунай хүхэ хомоолоор hү хөөрүүлдэг. Галынь зөөлэн болоод шаргал дүлэтэй. Аhахань аргадал бэлигэй үгэ мэтэ. Зэргэлээд түлэхэдэ нуража унахагүй, нуранги үнэhэншье нэгэ ехэ гарахагүй.
Харин тар тархайжа hалхинда хиидэтэрээ, хатаhан үхэрэй халтар аргал гү? Ехэ ондоо даа. Элшэ hайтай. Носохонь зориг бардамнал мэтэ. Дүлэнэй үзүүрынь хурса жада шэнги. Һайн ажаглабал азаргын арhан дэгэл шэнги бодоhон шэгтэй бэлэй. Тиимэ аргалаар тогоо нэрэдэг.
Эжымни жалабша (боошхо) руу хүйтэн уhа хэнгээ
«Минии хүүбүүнэй түүhэн аргал носоходоо hайн» гэжэ магтадаг юм.
Шээзгэйгээ (аргал хэдэг амhарта) дүүргэн, дээрэнь ябталан обоолжорхёод, гэрэйнгээ зүг руу алхажа ябахада таатай даа. Бүри харгыдаа аргалай дайралдабал хормойлноб.
Юрэл аргал түүхэшни жаргалтай ажал. Аргалтай хамта имагтал шэнэ бодол түүхэш. Нэгэ удаа би аргал болбол, дүрэлзэтэр носохо юм ха даа гэжэ бододог болоо бэлэйб. Хүүгэд багымни мүрөөдэл аласай уулын гэгээтэ орьёл мэтэ он жэлэй тэндэhээ намайе даллана!
Иигэжэ би онгодой хүхэ талаhаа бодолой аргал түүжэ, мүнхын гал бадараахые хүсэн, үүрэй туяатай урилдан шэнэ үдэртэй золгоноб.
hАРЫН МАНДАЛ ДОРО...
Гэрhээ гарахада нэгэ хэды соо нюдэн харанхылна. Тиигэhээр нэгэ бага газаахи оршондо дадахадаа, хажуудахи уула тэнгэриин дэбисхэр дээрэ тодорно. Одод мүнгэн шэнги яларна. Хотоной зүгhѳѳ бүлеэн агаар пүнхынэ. Хэдышье hара харагдан гараагүйшье бол, хониной гэгээндэ хотон тэрэ шэгээрээ туяатан харагдана. Эгээл иимэ байхада дүү бидэ хоёрой хурьга бариха ажал эхилдэг.
Хотон руу ороходо, хүл доро хоргооhон шаршаганана. Хонид балай ехэ үргэхэгүй, хибэдэһээ хибэн хэбтэнэ. hүндөө садаhан хурьган эхынгээ нюрган дээрэ гаража үhэрин наадана. Гэнэдүүлэн барихада, сошон hүрэнэ. Дүү бидэ хоёрой бариhан хурьгые эжы пүнзэн (багахан таhалга) дотор хаана.
Заримдаа би дүүгээ хараад олодоггүй байгааб. Гайхахадаа «Баасандорж-оо!» - гэжэ дууданаб. Хотоной нүгөө захаhаа «Би эндэ ябанаб, хара халзангай магнай сагаан хурьгые барижархибал, одоо болоно гэжэ эжы хэлээ» гэхэнь дуулдана. Тиигэжэ дүүгэйнгээ зүг руу дүтэлтэрнь, энгэртээ хурьга тэбэриhэн дүрэнь hүүзэгэнэhээр улам элихэн болоно. Бидэ хоёрой хурьгадаа барижа дууhаха үедэ үбэлэй адаг hарын хорёодой hара тэнгэридэ мандана…
Ойрохи уулын hэрбээн дээгүүр hарын гэрэл задаран дабажа, хонхор хотогорые дүүргэн, мүнгэн аягатай hүн шэнги мэлтэлзэнэ. Аргамжаатай морин тэрээнhээнь шэмэн уужа байhандал харагдана.
