​​Аркадий Цыбиков: «Үндэһэн буряад һургуулинуудые байгуулха хэрэгтэй»

Буряад Уласай Арадай Хуралай депутат Аркадий Цыбиковтэй уулзажа, буряад хэлэнэй асуудалаар хөөрэлдөө үүсхэһэн байнабди. Аркадий Дамдинович - Бу­ряад Уласай хуули гаргаха ажалда ехэ дүй дүршэлтэй болоһон улас түрын ажал ябуулагша, буряад хэлэ, соёл, болбосорол, спорт хүгжөөхын түлөө бүхы һанаа сэдьхэлээрээ бо­лодог хүн.

Буряад хэлэеэ һайн дураараа үзэхэ

– Аркадий Дамдинович, Арадай Хуралай урда зарлалда буряад хэлэн тухай ехэ хөөрэлдөөн бологшо һэн. Ямар хуулита шиидхэбэринүүд абтаһан гээшэб?

– “Буряад Уласай арадуудай хэлэн тухай” ба “Болбосорол тухай” Буряад Уласай хоёр хуулида хубилалтанууд ба нэмэлтэнүүд оруулагдаа һэн. Тус хуулинуудай ёһоор, буряад хэлэ һургуулида зааха талаар маргаантай зарим асуудалнуудта то­дорхой харюу үгтөө бэлэй. Һургуулиин хүүгэдтэ буряад хэлэ заатагүй зааха гэһэн хуули абаха ту­хай дурадхалнууд ороһон байгаа, гэбэшье буряад хэлэ үзэлгэ һайн дуранай гээд тогтоогдоо. Юундэб гэхэдэ, “Болбосорол тухай” федеральна хуулиин ёһоор, Ород гүрэндэ байһан үндэһэ яһатанай али нэгэ хэлые үзэхэ болихоёо хүн өөрөө мэдэхэ гэжэ бэшээтэй юм.

2014 ондо Буряад хэлэнэй гүрэнэй программа абтаһан гээшэ. Тиигэжэ 2014 онһоо буряад хэлэ хүгжөөхэ хэрэгтэ мүнгэн һомологдожо эхилээ һэн. Тэрэ программын зорилгонууд гэбэл, буряад хэлэнэй багшанарые бэлдэхэ, һургуулинуудые ном һудараар хангаха, багшанарай мэргэжэл дээшэлүүлхэ, буряад хэлэ сурталшалха, теле- ба радио-нэбтэрүүлгэнүүдые бии болгохо, Интер­недтэ буряад хэлэн дээрэ материалнуудые оло­ор оруулха, толи гаргаха, элдэб урилдаа, наада үнгэргэхэ гэхэ мэтэ юм.

Тус программа бэелүүлгэдэ жэл бүхэндэ 30 сая түхэриг уласай бюджедһээ үгтэнэ гэжэ мэдэнэб­ди. Гэхэтэй хамта тэрэ мүнгэн хэр зүб ашаглаг­данаб гэжэ асуухаар болообди. Минии һанахада, буряад хэлэнэй гүрэнэй программа бэелүүлһэнэй үрэ дүн һанаанда хүрэнэгүй. Һайн тээшээ хубилжа байһан юумэн оройдоо харагданагүй. Буряадаар хэлэхэ хүүгэдэй тоо эрид үсөөржэл байна. Буряад хэлэнэй хэшээлнүүд һургуулинуудһаа хасагдажал байха юм.

Яхад арад - манда жэшээ

– Та Саха (Яхад) Улас ошожо ерэһэн байнат. Яхад лэ һаа, яхадаараа ярина гү?

– Яхад орон ошожо, ехэтэ һонирхожо ерээб. Якутск хотодо яхад үндэһэтэн түрэлхи хэлээрээ хөөрэлдэжэ байна. Хүүгэдынь хотодо баһал яха­даараа ярина. Яагаад хэлэеэ абажа ябажа шадана гээшэб гэжэ гайхааб. Тиигэжэ байтараа ойлгооб. Якутск хотодонь арбаад үндэһэн яхад һургуули тоологдоно.Тэндэнь бүхы хэшээлнүүд яхад хэлэн дээрэ үнгэргэгдэдэг. Ород һургуулинуудтань яхад ангинууд гэжэ баһа байна. Тэдэ түрэл хэлэн дээ­рээ номоо үзэхэ юм. Хүдөө аймагуудаар нүүдэл һургуулинууд гэжэ бии. Заха холын үсөөн тоото үндэһэн арадууд баһал өөрын хэлэн дээрэ һурана.

Һаяхан минии дуулахада, яхад үндэһэн һургуулида Москваһаа шалгалта ерээ ха. Һуралсалай бүхы программануудыень шалгаад, алдуу олоогүй бшуу.

Федеральна хуулиин ёһоор, үндэһэн һургуулиин зэргэтэй болохын тула али нэгэ һургуули дүрим соогоо “үндэһэн һургуули” гээшэбди гэжэ өөһэдыгөө бэшэдэг, ямар хэлэн дээрэ хүүгэдтэ ном зааха байһанаа хэлсэдэг. Тиигэһэн бэеэ­рээ һурагшадаа бүридхэдэг. Һурагшад ямар һургуулида һурахаяа өөһэдөө шэлэхэ эрхэтэй. Жэ­шээнь, үндэһэн буряад һургуулида һурахам, бу- ряад хэлэн дээрэ ном үзэхэм гэжэ хүүгэдэй хандаа хадань, буряад хэлээр лэ номынь үзүүлхэ.

Һаяхана хэлэнүүдые үзэхэ тухай федераль­на хуулида нэмэлтэ оруулагдаа гэжэ мэдэнэб­ди. Яхадта, Тывада энэ хуули буруушааһан хүн байгаа гү? Үгы. Юундэб гэхэдэ, тэндэ үндэһэн һургуулинууд олон байна. Үндэһэн һургуулиин зэргэтэй байхадаа, үндэһэн хэлэн дээрээ номоо үзэхэнь хорюултай бэшэ.

Яхадта энэ талаар ажал ехэ зүб ябуулагдана гэжэ ажаглааб. Яхадууд үндэһэн һургуулинуудаа үшөө олон болгохо һанаатай шармайжа байна.

Үндэһэн буряад һургуулинууд хэрэгтэй

– Үндэһэн буряад һургуули ямар байха ёһотойб?

– Буряад һургуулинуудые байгуулая гэжэ хэды хэлэгдээб даа. Би мүнөө дээрээ иимэ ду­радхал оруулнаб: Буряадай үндэһэтэнэй 1-дэхи лицей-интернадта, 29-дэхи Буряад гимназида 4-дэхи анги болотор бултыень буряад хэлэн дээрэ һургадаг болоё. Эдэ һургуулинуудай дэргэдэ үндэһэн сэсэрлигүүдые байгуулха. Һуралсалай бүхы программа, стандартнуудые зохёожо, таа­руулха хэрэгтэй. Энэ жэшээгээрээ буряад айма­гуудаар, сомонуудаар һургуулинуудыень үндэһэн һургуулиин зэргэтэй болгохо.

Урдан сагһаа буряадууд номоо түрэл хэлэн дээрээ үзэжэл байгаа ха юм. Хүнһөө дутуугүй ябаа. Москвагай ехэ һургуулинуудта орожо, ород хэлээр һайн һуража, дээдэ мэргэжэлтэй болоод лэ ябаа.

Бидэ мүнөө хүдөө нютагуудаараа хэлээ ал­дажа байнабди. 5 жэлэй саана Яруунада хүүгэд буряадаар дуугаржа байгаа. Мүнөө болоходо, буряадаар хэлэнэгүй. Хэрбээ үндэһэн буряад һургуулинуудтай болоогүй һаа, бидэ хэлээ алда­хабди. Энэ байгаа һургуулинуудта буряад хэлэ үзэхэ хүүгэд бүри үсөөн болохо. Энэ хэбээрээ һургуулида үгтэһэн 2 саг соо буряад хэлэ үзөөд, хүүгэд буряад хэлэтэй болохогүй.

Жэшээлхэдэ, 1-дэхи лицей-интернадта буряадаар хэшээлнүүдээ заагаад эхилээ һаань, ли­цей дүүргэһэн хүүгэдэй буряад хэлэниинь һайн болохо һэн гэжэ һананаб.

Сэсэрлигһээ эхилээд, 4-дэхи анги хүрэтэр но­моо буряадаар үзөөгүй болбол, хүүгэднай буряад хэлэндэ һурахагүй. Тиимэһээ Яхадай жэшээгээр хүүгэдээ һургая гэжэ уряалнаб!

Сэлэнгын нютаг хэлэ һэргээхэ

– Буряад хэлэнэй диалектнүүдые яажа дэм­жэхэ хэрэгтэйб?

– Юундэ урдахи аймагуудаа орхинобибди? Сэ­лэнгэ, Зэдэ, Хяагта аймагуудаар байдаг сонгоол, сартуул зонойнгоо эхэ хэлыень усадхажа бай­набди. Нэгэн гээ һаа, хори хэлэ үзэгты, үгыл бол, хэлэгүй бологты гэһэн заршам баримталнабди. Сэлэнгынгээ нютаг хэлэ абарая. Һургуулидаа өөһэдынгөө нютаг хэлэ үзэхыень албан ёһоор зүбшөөел. Номуудыень гаргажа үгэе. Мүнөө дээрээ Сэлэнгэдэ буряад хэлээ хори хэлээр үзэнэ. Хүүгэд хэшээлдээ муудажа байна ха юм. Тэдэнэр­тэ хори хэлэн юундэ хэрэгтэй юм? Буруу хэлэтэй зон болохоһоо зүрхэ алдажа, ород хэлэндэ хуу орожо байна.

Сэлэнгын нютаг хэлэ дэмжэе гэхэдээ, хориин ли­тературна хэлэ хорихо гэһэн үгэ бэшэ. Литератур­на хэлэн байһаараа байха. Хори, хонгоодор, эхи­рэд-булагадууд “һ”, “ш” үзэгүүдээрээ хэлээд лэ байха, харин сонгоол, сартуулнууд “с”, “ч” үзэгүүдээрээ хэлэг.

Урид би иигэжэ хэлэхэеэ түбэгшээдэг һэм. Мүнөө булта ойлгонобди. Буряад хэлэн монгол хэлэндээ дүтэ байжа шадабал, амиды байха. Сэлэн­гын нютаг хэлэн монголдоо ойро ха юм. Тиимэһээ сэлэнгынгээ нютаг хэлэ һэргээхэ маша шухала.

Арад зондоо хандалга

– Буряад хэлэеэ абархын тула ямар арга бай­наб? Юундэ арад зомнай аниргүй болошооб? Дүхэриг шэрээ үнгэргэе. Олон хүнэй һанамжа шаг­ная. Жэшээнь, би танай асуудалнуудта иигэжэ харюусааб. Энэл асуудалаар ондоо хүнүүд өөрынгөө һанал бодол хэлэг. Буряад хэлэнэй багшанарай эблэлэйхид юун гэжэ һананаб? Сэлэнгын нютаг хэлэнэй, бусад нютаг хэлэнүүдэй түлөө һанаагаа зободог хүнүүд хэлэхэ ёһотой.

– Аркадий Дамдинович! Манай асуудал­нуудта тодорхой харюу үгэбэт. Танай ажалда амжалта хүсэнэбди!

Бадмажаб ГЫНДЫНЦЫРЕНОВ хөөрэлдэбэ