​​Нараяа хүлеэһэн зула гү, али хамаг юумэн өөрын сагтай

Хэжэнгын дасан. Баруун-хойто зүгһөө буулгагдаһан гэрэл зураг

Энэ һонин ушар 2000-аад оной эхеэр Джарун Хашор зэндэмэниин дахинаа Хэжэнгын түхэреэндэ ба буряад арадтаа заларха сагай тулажа ерэхэдэ болоо.

Бага балшар наһандаа Ушхайта Хэжэнгэ һууринуудай хоорондо таряалангай дунда обогор шоройн пүсхыжэ хэбтэхы хараад, гайхажа хажуугаарынь нүхэдөөрөө болон үетэнөөрөө гарагшабди. Абаһаа гү, али хэн нэгэ дээдэшүүлһээ асуухада, ехэ дэлгэрэнгы хэлэжэ үгэгшэгүй. Харин намар үбэлынь тэрээгүүр наадахые хорижо, тойроод гарагты гэхэнь урдаа байха. Шууяа хүүеэтэй, улаан тугтай, хододоо хооһон алаабхи дэлгүүрнүүдтэй 80-90-ээд онууд дуулалдаһаар дууһаа, һуралсалай дундуур малай байрын шэбхэ гаргаһаар, хамтын ажахынуудай хартаабха, күүзикэ түүһээр дунда, дээдэ һургуули дүүргэхэ сагшье тулажа ерээгшэ. Этигэлэй шэнэ долгин олониитэ руу туугдаадүй байгаа.

Анханай Согшон дуган

1990-ээд оной эхеэр хэжэнгээрхин субаргаяа Балбын ороной Боднатх хотодо оршодогой хэмжүүрээр бодхоогоод туршаа. Алта мүнгэнэй, үнэ хэмжүүрэй доошололготой, сэмүүншэг үе тохёолдожо, балайшье, манай һанаашаар бүтэжэ үгөөгүй. Сагынь тулаадүй байгаа ха.

Одоошье үни хүлеэгдэһэн 2000 он ерэбэ. Энээнһээ урид дунда һургуулиин 7-дугаар ангида һуража байгаад “Би – 2000 ондо” гэһэн найруулга бэшэһэн нангин бодолнууднайш абаһаар бэелбэгүй. Манай аймаг дотор болон бусадшье Буряадай хүдөөгөөр хамтын ажахынууд һандаржа, олон зон гар хажууртааш орохо ушарнууд олошороо. Тиигэбэ яабашье буряад угсаатан сэдьхэлэй субаргануудай хажуугаар, ХХ зуун жэлэй түрүүшын хахадай алдуу эндүүнүүдээ заһажа захалаа.

Тэрэ сагта манай нютагаархин дахяад Джарун Хашорайнгаа заһабарилгада бусаа, бусахаһаа болохо – хойнонь гараа. Арад зоной нангин эрмэлзэл ба Буян Этигэлэй ганзага ниилэжэ уулые урбуулха асари ехэ шадал гээшые нюдөөрөө шэртэн мэдэрээб. Тэрэ халуун үедэ, гурбадахи жэлээ багшалжа ябаһан залуу, зунай намарай сагта ошожо гар хүрэлсэгшэб. Түрүүшын үеэр зарим тэрэ хүлһэлүүлжэ ажал хэжэ ябаһан хүбүүдэй нюдөөш хюрыха үзэгдэгшэ. Теэд яахаб, һэжэг түрэһэн бодолнуудынь тараажа, үлүү бүлүү зугаагай эшэ үндэһэ усадхаад, хүрзэ, лом, тармуур, хамуур барижа онгилогдоо даа. Ямар олон шаажан гуулин бурхангуудай бисардаһанууд гаража ерээ гээшэб. 

Оройдоол 2-3 үеын урдахи элинсэгүүдэймнай, хэды һүрөөтэйгөөр, нангинаар найруулһан бурхадууд, эды олон жэл “бог шоройдо” тоологдожо, хумхиин тооһо суглуулжа байгаа гээшэб даа. Эгээл энэ үедэ зүүн хойто талын углуугай сэбэрлэлгын хаһа соо, шулуу шонхор доро дарагдаһан, дүрбэн тээһээ шулуугаар бүтүү хабхалагдаһан жэжэхэн наһата соо голлонхой зула намда олдогдоо. Суг ажаллажа ябаһан Найдан хүбүүнтэй олзоёо аршажа сэбэрлээд, зомгооһо абажа, загсажа, загсахаһаа байтагай шулуундал хатуужажа ногооршоһон шара тоһынь сүмэлхэдэмнай – шара тоһоор анхилаа. Гайхажа гэлыжэ барагдаа даа.. Һэльбэн шэнэлгын ажал ударидажа ябаһан нютагайм ламбагай дасан абаашажа бадараагаагша.

Ямар хүн, юу бодожо, юу эрмэлзэжэ, юун гэжэ огторгойн олон мянган бурхадта хандажа зула голлоһон байгаагхаб. Ородоол 2-3 үеын һэлгээн соо, Худан Хэжэнгэ голнуудай урасхалнуудай зүүлжэ баруулжаа намналган дотор, жаран дүрбэ дахи саһан буугаад хайлаа, ургы һалбаран хагдараа. Тус зула хорхой шумуулда хорлуулангүй, голлоһон гарайнгаа альганай халуу шэнгээһэн шэгтээ, тэсэмгэй өөрынгөө нара хүлеэжэ байгаа. Хуу юумэн өөрын сагтай.   

1937 оной НКВД-эйн архивай гэрэл зурагууд