​​Бүхын шэнжэ бүрин шудалжа

Монгол Уласай арсалан Цэдэвийн Содномдорж

Монгол туургата арадуудай эртэ урданһаа бөөмэйлжэ асарһан, ажабайдалайнь олон шатые даган дууряаһан, амин бэеэ харууһалха дүй дүршэлыень хүгжөөһэн һорилго хадаа бүхэ барилдаан юм. Монгол угсаатанууд барилдаагаа олон янзаар нэрлэдэг: барилдаан, хүреэш, хабсагай, бүхын наадам г.м. Зүгөөр гол эшэ үндэһэниинь хадаа тэмсэгшэеэ газарһаа таһалжа, тулгагүй болгожо бүдэрүүлхэ.

Үлүү хүгжэһэнэйнь үндэһэн

Эрын гурбан наадан сооһоо имагтал бүхэ барилдаан үлүү дэлгэрэнхэй. Юундэб гэбэл, үнэтэй сэнтэй зэмсэг хэрэглэгдэнэгүй ха юм. Жэшээнь, һур харбахын тула номо годлиёо түхеэрүүлхэ, нарин дархашуулые хүлһэлхэ хэрэг гарана. Хурдан хүлэг һорихо гэбэл, һайн шуһанай моридые шэлэхэ, хамтаруулхаһаа эхилээд, хэды шэнээн хойноһоонь бөөмэйлхэ хэрэгтэй гээшэб. Гүрэн түрын энэ тэрэ углуу булангаар мүрысөө дахажа, хүлэгүүдээ асарха абаашаханьшье бэлэн бэшэ, гаргаша ехэтэй хэрэг гээшэ ааб даа. Харин бүхэ барилдаан хадаа ямаршье арга боломжотой зоной хаанашье ушаржа, энгэрээ сэлеэд, бүһэеэ шангалжа, өөрсэ янзаар уяад, хүсэ шадалаа туршахада, бэлэ мүрэй һорёон болоно. Теэдшье үргэн үбсүүтэй, хүдэр балсантай, сажан тухай үндэр гоё бэетэй, мэхэ гохоор элбэг хүбүүдэй туршалсаа хаража хужарлаха хэн дурагүй байхаб даа. Нютагаа, аймагаа, ороноо суурхуулжа, һүр һүлдыень дээгүүр үргэжэ ябаһан хүбүүд хэтын хэтэдэ, уг дамжан нэрэеэ дурдуулжа ябадаг гээшэ.

Урда үеын барилдаашад ехэнүүд мүрысөөнүүдэй урда бэеэ һорижо, гүрэмэл гүльмэ (гамак) дээрэ унтадаг байгаа. Тиихэдэ эдеэ хоолшье тусхай янзаар бэлдэжэ хооллодог байһан. Унтахаһаа урид заатагүй сэмгэтэй яһанай уһан шүлэ ууха. Энэнь үе мүсэ шангадхадаг, тамир тэнхээ хүгжөөн, бата бэхи болгодог хоол гэжэ тоологдоно. Халха Монголдо зунай нааданай урда аймаг бүри ехэнүүд абаргануудай гал гэжэ бэлэдхэлгын отог түхеэрнэ. Тэндэ дүтэ шадарай аймагай бүхэшүүл сугларжа, бэеэ һорино. Хэзээ нэгэтэ Хэнтий аймагай нашан солотой бүхэ аяар Төв аймаг ошожо, Сүхбат абаргын галда бэлэдхэл гаранаб гэжэ намда һони дуулгаа һэн. Манайшье Буряадай бүхэшүүл һүүлэй үедэ орой намар, ехэнүүд наадануудай замхаһанай һүүлээр, тусхай һорилгын газарнуудһаа гарангүй шахуу бэеэ бэлдэдэг болошоо.

Ёһотой бүхын шэнжэ

Эртэ урдын сагһаа хойшо гүйгөөшэ моридые болон ёһоор бүхэ болохо хүбүүдые шадамараар шэлэдэг хүнүүд дээгүүр тоологдодог байгаа. Эдэнэр нааданай хойноһоо дахан ябажа, боосолдоо үүдхэжэ, барилдаашад болон хүлэгүүдһээ дутуугүй шанда хүртэдэг түүхэтэй. Бүхэ болохо хүниие шэлэхэдээ, олон талаһаань шэнжэжэ хэлэдэг арга бии. Мэргэжэлтэ бүхэшүүлые шудалдаг багшанар арад түмэнэй эртээнһээ хойшо мүрдэжэ ерэһэн арга хэрэглэнэ. Тиихэдээ арад түмэнэй ажаглалта ямаршье шэнжэлхы ухаанһаа доро ороогүйнь ехэ һонирхолтой.

Толгойнь:

1. Хүзүүниинь толгойһоо бүдүүн, мүн шэлэ хүзүүн дээрээ зузаан обогортой;

2. Хасарайнь яһан обогор, хоёр шанаа тээшээ томо һэн тула урдаһаань дүрбэлжэн хэбтэйгээр харагдадаг;

3. Шүдэнүүдынь бүхэнүүд, үндэһэ һайтай;

4. Шэхэниинь хуумааншаг, нюдэниинь онигор, хамарынь монхогор;

5. Үһэниинь буржагар, үдхэн, голдоо бүдүүн байбал, зайлашагүй һайхан бүхэ болохо хүнэй шэнжэ.

Сээжэ бэе, гарнуудынь:

1. Сээжэнь түхэгэр, дүрбэлжэн, зузаанаар үзэгдэдэг.

2. Мяханиинь ехэ тула холоһоо харахада, томо, юумэ зорюута няаһан мэтэ үзэгдэдэг, гарайнь тэнхээ гэршэлнэ.

3. Дала мүрэнь үргэн зузаан тула, бүхэтэр мэтээр харагдадаг, баһа гарайнь тэнхээтэй байһанай шэнжэ.

4. Хоёр гарынь үбдэг хүрэтэр ута һаа, һайн. Үзүүрынь түбэгэр, булсуугайнь яһан томо, бүдүүн һаа, хүсэтэй хүнэй шэнжэ.

5. Гарайнь хургануудай үеын хоорондохи мяханиинь бага һаа, адхахадаа тэнхээтэй болон удаан адхахадаа эсэхэгүйн тэмдэг. Гараа болон адхасаа хүгжөөжэ, нимгэхэн һур шиилдэхээжэ мушхадаг һорилгын шата байха.

Бэшэ бэень, хүлнүүдынь:

1. Хоёр хүл маяагаар харагдадаг. Энэ аарсаг үргэн, үе мүсын хоорондын зай ехэ ушарһаа маяа мэтээр үзэгдэнэ.

2. Хүл, мүсэ бүхэнэй һунаһанай ушараар хүжүүн маяагаар харагдаха.

3. Үбдэг гэдэргээ шэдэгдэжэ ороһон мэтэ, тахимынь гэдэргээ годигор. Энэ хадаа хүл һайтай, хүсэ ехэтэй хүнэй шэнжэ. Жиирэй хүн үбдэгөөрөө урагшаа обогор, тахимаараа тахиин зогсоно.

4. Үбдэгэй той, табгай томотой, хүндэ хүшэр алхамтай.

Мэхэ ехэтэйнь холо ошохо

Үе мүсынгөө арга боломжоор болон мэхэ гохынгоо баялигаар бүхэшүүл тэмсэлэйнгээ түсэб найруулдаг заншалтай. Бэеэр томонууд бүхэшүүл ехэнхидээ өөртөө найданги, сэхээр добтолхые оролдодог, гар хүлдэнь зүрхэтэйгөөр аһалдаха, өөрынгөө хүл гү, али гараа абхуулхадаа, балай гажархагүй. Эдэнэр һүүлэй үеын дүримэй ашаар - болзоото сагай удаа бүһэдэ хам оролгоор, нюрганайнгаа утын ашаар набтар барилдаашадайнгаа урда үлэмжэ ехэ аргатай болонол даа. Набтар хүбүүд шуранаа болон түргэнөө ашаглахаяа оролдодог. Ганса нэгэн гү, али үсөөн тэды мэхэтэй бүхэшүүл хэдэн мүрысөөнэй хойно арга баража, хойшоо гарашадаг. Хэдышье шадамар бэрхээр дэгээгээ, сабшалгаяа, хүлдэ оролгоёо, торгоолгоёо хэрэглэбэшье, тэдэниинь танюуһата боложо элирээд, һонор хүбүүд зангадань орохоёо болишодог. Тиимэһээ ута үбэлэй һорилгын үеэр гү, али адууһа малаа манаха зуураа, тала дайдаар, ой тайгаар ан гүрөөл намнажа ябахадаа гү, хёрхо хүбүүд байгаалиин нюусануудые адагладаг байһан. Эндэ тэндэ зэрлиг ан гүрөөлэй тэмсэлдээ шэнжэлжэ, ерэхэ жэлэй шэнэ наадануудай дүхэригтэ нюуса дүрөөр зоноо гайхуулха арга бэдэрдэг байгаа. Монгол бүхэдэ зорюулһан сайт дээрэ мэдээжэ барилдаашадай намтарнууд соо дуратай дүрэнүүд гэһэн гаршаг бии. Эндэ дархан абарга А. Сүхбатын намтар соо иигэжэ уншанабди: «хазахаас бусдыг хийнэ» (буряадшалхада, хазахаһаа бэшые хуу шадаха).

Буряад барилдаан соо нэгэ хэдэн суутай барилдаанай һургуулинууд танюуһата болон болбосорон хүгжэнхэй гэжэ харагдадаг. Агын, баргажан- хурамхаанай, зэдэ-сэлэнгын, эхирэд булагад-түнхэнэй, хо­ри-хэжэнгэ, яруунын. Тиихэдэ саг үргэлжэ эдэ һургуулинууд бэрхэхэн түлөөлэгшэнэрые ургуулдаг, мүн байд гээд, нэ­гэнэйнь соло замхадаг болон урган хүгжэдэг.

Барилдаанай ёһо гуримшуулга

Һүүлэй жэлнүүдтэ Буряадай, Тывагай барилдаашад монгол бүхэшүүлые дууряан, жанжан малгай, шуудаг, гутал болон гадар дэгэл үмдэдэг болонхой. Тусхай гуталыньшье хадаа һураар хэгдэнхэй ногто зэмсэгтэй, шүүдэртэй ногоондо, шиигтэй хүрьһэндэ халтирхагүйн тула. Барилдаанай дүхэригтэ заатагүй бүргэдэй хатар уряатай гарана, харин тэмсэлэй удаа илалта туйлаһан бүхэ заатагүй бүргэдэй хатар гүйсэдхэжэ, барилдаанайнгаа заяашые баярлуулна, арад зоноо хужарлуулна. Харин буряад болон монгол барилдаанай гол оньһон илгаа хадаа манай элинсэгүүд хэр угһаа али нэгэ мүсөөрөө газар шударбал, илагдаһанай тоодо ороно, харин халхашуул үбдэг шоройдожо гү, али бүхыгөөрөө унабал шүүгдээ гэжэ тоологдоно. Энэнь хадаа шэгнүүрэй илгаагүйгөөр барилдадагай оньһон шэнжэ болонол даа. Тиихэдэ үшөө нэгэ ёһо байха, илагдаһан бүхэ илагшынгаа гар доогуур гараха. Манай эндэ наһанай зэргэ сахигдангүй, хэдэн үе ахашье бүхэшүүл залуу тэмсэгшэеэ хүндэлдэг, харин халха барилдаанда наһатайшуул залуушуулай гар доогуур гаранагүй. Энэнь тааруу хаш гэжэ һанагдана, аха захатанаа хүндэлһэнэй тэмдэг. Дүрэ буляалдаанай барилдаагаар холо саагуур суурхажа хүгжэнхэй Кавказай арадууд, хэрбэеэ аха дүү хоёр нэгэ шэгнүүр соо шангай һуури буляалдаха гэбэлнь, дүүнь хибэс дээрэ гарадаггүй ха юм.

Буряад-монгол барилдаанай һонин мэдээ согсолхоһоо гадна, суута бүхэшүүлэй намтар түүхэ «Абаргын соло» гэһэн гаршаг доро уншагшадайнгаа һонорто толилжо байхабди.

Гэрэл зураг: youtube.com