​Буряад-Монгол уран зохёолой алтан жаса

Суута уран зохёол­шо, түрүүшын буряад «Нойрһоо һэриһэн тала» роман зохёогшо Жамсо Ту­муновай хүбүүн Батор Ту­мунов «Гомбожап Цыбиков Жамсо Тумунов хоёрой нэ­рэмжэтэ номой хэблэлые» 2004 оной сентябриин 28-да байгуулаад, эдэ жэлнүүдтэ үндэһэн буряад уран зохё­ол дэлгэрүүлхэ хэдэн ехэ проектнүүдые бэелүүлээ. Тиигээд лэ буряад-монгол уран зохёолой алтан жаса­да ороһон шэлдэг зохёол­нуудые согсолжо, 15 боти номуудые гаргуулба. Үни заяанай хэблэгдээгүй, ол­дохоор шухаг болоһон оло­ной һонирхол татадаг зохё­олнуудые шэлэжэ, 15 ном соо багтааха гээшэмнай тон хүндэ хэрэг. «Тэрэ юундэ ороод, энээниие оруулаагүй гээшэб?!» – гэжэ гайхаха­шье, муу һанахашье, су­халдахашье зон али олон байхал даа. Теэд энэмнай согсологшын лэ һанаанһаа, оролдолгоһоо болохо.

Нэгэдэхи боти соо эртэ урдын (октябриин хубисхалай урда тэ­эхи) аман болон бэшэмэл зо­хёолнууд ороно. Уншагшадай һонирхол ама дамжан ерэһэн ябаган онтохонууд, «Далан ху­дал», үльгэрнүүд болон зохёол­шодой найруулһан аман үгын дээжэ зохёолнууд татаха. Һүүлэй үедэ мэдээжэ болоһон Эрдэни-Хайбзун Галшиевай «Бэлигүүн толи», «Монголой нюуса тобшо», «Буряадуудай түүхэ болон угай бэшэгүүд», совет болон мүнөө үеын олон уншагшадта мэдээ­жэ бэшэ эртымнай Сажа бан­дида Гунгаажалцанай, Ринчин Номтоевой, Вандан Юмсуновай, Бата-Далай Очировай болон бу­даадын шажанай зохёолнууд, Регби Пубаевай, Шираб-Нимбу Цыденжаповай шэнжэлэлгэнүүд оруулагданхай.

Хоёрдохи ботиин бүридэлдэ совет үеын түрүүшын зохёолнууд болохо Жигжит Батоцыреновэй «Саһан шуурган» туужа болон рассказууд, Ц.Доной (Цыден­жап Дондубон) «Хиртэһэн һара», үбгэн түрүү Хуса Намсараевай «Цыремпил» туужанууд ороо. Мүн эндэ Жамьян Балданжабо­ной «Паровоз хуугайлна», Балдан Санжин Бидия Дандарон хоёрой «Заяанай зам» романай нэгэдэхи ном оруулагдаа. Хоёрдохи но­мынь гурбадахи боти соо орол­соо. Эндэ хатуу хара сагта Мон­голдохи буряадуудай тулиһан, зобоһон тухай Сэнгын Эрдэнын «Хойто наһандаа уулзахабди» роман уншахат. Дүрбэдэхи боти соо Жамсо Тумуновай «Нойрһоо һэриһэн тала», «Алтан бороо» романууд, Эсэгэ ороноо хамга­алгын Агууехэ дайнай үедэ бу­ряад сэрэгшэдэй гаргаһан баа­таршалга тухай «Наранай орохо зүг тээшэ» туужа болон Норпол Очировай «Олзо хүбүүн» туужа оруулагдаа. Чимит Цыдендамба­евай Буряадай түрүүшын эрдэм­тэ Доржо Банзаров тухай «Банза­рай хүбүүн Доржо» роман болон «Түрэл нютагһаа холо» роман-дилоги, Цырен-Дондок Хамаевай «Альган соо наран» туужа таба­дахи боти соо уншахат.

Буряадай түрүүшын роман-трилоги зохёоһон Дашарабдан Батожабайн граждан дайнай герой Нестор Каландаришвили (буряадууд Харандашеев гэдэг байһан), тэрэнэй партизан от­рядай олон ондоо яһатанай сэ­рэгшэд тухай «Уулын бүргэдүүд» роман болон хожомынь суу­да гараһан киногой сценари болоһон «Адуушанай дуун», «Багшашни хэн бэ?» болон Цы­рен-Базар Бадмаевай «Будам­шуугай орон нютагаар Серёжын аяншалһан тухай», Гарма-Доди Дамбаевай «Гүнсэмаа», Даша-Дымбрыл Дугаровай «Хаанабши, минии һолонго» туужанууд зур­гаадахи ботиие эзэлээ. Барадий Мунгоновой «Харьялан урдаа Хёлгомнай», Доржо Эрдынее­вэй «Ехэ уг» романууд, Ким Цы­деновэй «Бусахал даа хабар» туужа, «Үлзытын найман жэлэй һургуули» үгүүлэл долоодохи боти соо уншахат.

Платон Малакшиновай «Холын городто» роман, «Адууша» туужа, Африкан Бальбуровай түүхэтэ «Зэдэлээтэ зэбэнүүд», Балдан Яб­жановай «Зоной хэшэг» роману­уд, Монголдохи Д.Мягмарай «Хо­лын бэлшээридэ», Д.Гармаагай «Дайнай һүүдэр» туужанууд най­мадахи боти соо үгтөөтэй. Ши­раб-Сэнгэ Бадлуевай «Түхэреэн жэл», Цэрэн Галановай «Хун шубуун» романуудые, «Саран хүхы», «Мүнхэ хабар» болон Матвей Осодоевой «Заха холын заямха­да» туужануудые юһэдэхи боти соо уншахат. Арбадахи боти ехэ һонирхолтой: Цыденжаб Жимби­евэй «Урасхал» роман, С.Жамсын «Буряад-монголшуудай болон Шэнэхээн буряадай түүхэ», Вла­димир Сыреновэй «Эрхүү голой эхиндэ», «Хабарай нэгэ амарал­та», «Гуламтын ошон», «Үлэнтын түлеэндэ» туужанууд, Цыдып Цы­рендоржиевай новеллэнүүдһээ бүридэһэн «Талын зүргэнүүд» туужа эндэ багтаа.

Бултанай абжаа гүүлэһэн Цырен-Дулма Дондоковагай «Жаргалай мүндэлөөн» роман, Владимир Митыповэй «Алта­ар баян хүбшэдэ» роман болон «Мамонтын хүбүүн Фуф» туужа, Александр Жамбалдоржиевай «Сэнхир алас» роман гэһэн зо­хёолнууд арбан нэгэдэхи ботидо оруулагдаа.

Һүүлшын гурбан ботинууд соо Буряадаймнай ирагуу найруу­лагшадай шүлэглэмэл зохёолнууд, дуунууд оруулагдаа. Аха үеымнай Дамба Дашанимаев, Бата Базарон, Шираб Нимбуев, Цогто Номтоев, Дольён Мадасон, Цэдэн Галсанов, Арсалан Жам­балон, Гунга Чимитов гэгшэдэй ирагуу шүлэгүүд, поэмэнүүд, бултанда мэдээжэ дуунууд ар­бан хоёрдохи боти соо оруулаг­даа. Буряад оронойнгоо гимн зохёоһон Дамба Жалсараевай, Чимит-Рэгзэн Намжиловай, уу­лын үндэр үбгэн Шагдар Бай­миновай, Алексей Бадаевай, Цыдып Жамбаловай, Россиин гүрэнэй шангай лауреат Николай Дамдиновай, арадай поэт, сур­балжалагша Цырендулма Дондо­гойн зохёолнууд арбан гурбада­хи боти соо бата һуурияа эзэлээ.

Үнгэрһэн зуун жэлэй жара-далаад онуудаар буряад поэ­зи хүгжэлтынгөө дээдэ захада байгаа. Тэрэ үедэхи Дондок Ул­зытуев, Даша Дамбаев, Влади­мир Петонов, Солбон Ангабаев, Георгий Дашабылов, Барас Хал­занов гэгшэдэй ирагуу зохёол­нууд арбан дүрбэдэхи ботиие бүридхэнэ. Һүүлшын боти соо Д. Цынгуевагай, Булат Жанчи­повай, Мэлс Самбуевай, Лопсон Тапхаевай, Бато-Жаргал Гар­мажаповай, Галина Базаржапо­вагай, Дугарма Батоболотова­гай, Ц.Дамдинжаповагай ирагуу шүлэгүүд, дуунууд, поэмэнүүд оруулагданхай.