​АБЖАА ТУХАЙ ХЭДЭН ҮГЭ

2001 ондо «Морин хуур» сэтгүүлдэ хэблүүлэгдэһэн дурсалга

Абжаамнай - Цырен-Дулма Дондоковна Дондоко­ва аяар ерэтэй болобо. Үндэр лэ наһан лэ даа, үндэр. Гэбэшье манай Абжаа үтэлжэ hалаа, үтэлиин харгыда ороо гэхэгүйш. Урданайхидаал адли уран хурса үгэтэй зандаа, урдынхиhаа бүри үлүү сэсэн бодолтой болонги.

Ерээд онуудай түгэсэхөө байха­да, Абжаа нэгэтэ намда хонходоод, Хориин хатанар тухай туужа бэшэжэ дүүргэhэн тухай дуулгаа бэлэй. Ти­ихэдэнь: «Яагаашье бэрхэбта даа, Абжаа! - гэжэ баярлабаб. - Танһаа ондоо Хориин хатанар тухай хэн бэ­шэхэ гээшэб!..» Тиихэдэм урдаһаам иигэжэ харюусаа hэн: «Зүб хэлэнэш даа, дүүтэн. Мүнөө болоод байхада, намһаа ондоо хэн бэшэхэ байнаб даа. Үбгэд зохёолшодоймнай мэндэ байхада, энэ темэ далан суургын саана далдалаатай hэмшэгү даа...»

Үнэхөөрөөшье, Хоца Намсарае­вай, Бато Базароной мэндэ ябахада, Балжан хатан тухай гү, али Шойжод хатан тухай бэшэхэһээ байтагай, үгэ залгажа хөөрэлдэхын аргагүй саг байгаа ха юм даа... Юрэдөөл, Абжаа энэ асуудалые онгиргохол ёhоороо онгиргоо, бэшэхэл ёһоороо бэшээ.

Цырен-Дулма Дондоковна үе сагаа ахин hагад дабхидаг гээ haa, алдуу болохогүйл хаш даа. Наяад онуудай тэнгээр hэн гү, али урда тээнь hэн гү - Буряадай Уран зохёолшодой холбоондо Абжаагай бэшэhэн «Жаргалай мүндэлөөн» гэhэн романай зүбшэн хэлсэлгэ болоо hэн. Юрэнхы дээрээ тус роман hайнаар сэгнэгдээ бэлэй. Гэбэшье инагай ябадалые тэрэ үеын «нормоһоо» үлүүлэн һагад бэшэhэн мүрнүүд зарим нүхэдэй hанаанда таарахагүй байшоо, «хүлисэгты, энэ зохёолой гори­тойхон хубидань хүйhэнhөө доошо юумэ хэтэрмээр харуулагдашоо» гэһэншүү үгэнүүд соностоо hэн. Хожомынь эрэ, эмын харилсаанай нюуса асуудалнуудай тодорхой­гоор бэшэгдэдэг болоходо гэлтэй гү даа, али сексуальна темын дэлгэрхэдэ, дээрэ харуулагдаhан үгэнүүдые хэлэhэн хүн Абжааhаа хүлисэл гуйжа: «Тамнай энэ темые үни зураглаhан, тиихэдээ хэмһээ хэтэрээгүй байһан байгаат», - гэжэ мэдэрээ гэжэ дуулдаа һэн.

Шүлэг бэшэдэг хүн прозол­ходоошье, поэт зандаа үлэдэг лэ даа. Манай Абжаа xaдaa эртэ урдын грегүүдэй нэрлэдэг байhан Олимпын, Парнасай үндэрнүүдтэ үни гараһан гэжэ шүлэгүүдыень анхаралтайгаар уншаhан ямаршье шүүмжэлэгшэ тобшолол гаргахал даа.

Түлэг дайнай боложо бай­хада, Цырен-Дулма Дондокова түрүүшынгээ шүлэгүүдые бэшэжэ эхилхэдээ, буряад Поэзидэ шэнэ, тэрэ саанаа эхэнэр шүлэгшын оро­жо ерэhые шэбэнэжэ бэшэ, шанга хоолойгоор мэдүүлһэн байна. Жэшээ болгон, 1942 ондо бэшэhэн «Һалхин» гэhэн шүлэгыень эндэ харуулая:

Һалхин, һалхин, һалхилыш,

Һанаан зүрхэнэйм гунигые

Хахалан, задалан hалхилыш,

Харахан нюдэнэйм уһые

Адхарса, дуhалса hалхилыш.

Аляа хиидхүү шамайе

Арюудхан саран дуулахалби.

Абаахайн мүрөөр мүрдэжэ,

Амараг гансаяа олохолби.

Һалхин, hалхин hалхилааш,

Ханилха дуранайм хэмжээе

Хатуудхан, бүхэдхэн 

                               hалхилааш.

Үгышье һаа, 1946 ондо бэ­шэгдээд, олоной дура буляаhан «Хүлеэнэм» гэhэн шүлэгыень буулгажархия:

Һapa сагаан - тунгалаг,

Һаруул тодо - мүнгэлиг,

Хараhайб мүнөө - халаг,

Ханилhайб шамтаяа, амараг.

Иимэхэн hүни байха аа гү?

Инагхам намдаа ерэхэ аа гү?

Этигыш гэжэ хэлэхэ аа гү?

Эмнеэд гарым бариха аа гү?

Үбэл бэшэ - зун hай,

Үдэр бэшэ - hүни һай.

Үе наhанайм нүхэр hай,

Үнэн зүрхэнэйм жаргал һай.

Һapa сагаан - тунгалаг,

Һаруул тодо - мүнгэлиг.

Хараhайб мүнөө - халаг,

Ханилhайб шамтаяа, амараг.

Ханилжа ябаhан хүбүүгээ гү, али hая гэрлээд, хамта ажаhуужа үрдеэгүй нүхэрөө халуун дайнда үдэшөөд, үдэр hүнигүй һанаата боложо һууһан хүүхэнэй гү, али залуу эхэнэрэй образ энэ шүлэг сооһоо тодорон гарана бэшэ гү?

Дээрэ дурдагдааша хоёр шүлэг поэдэй зохёохы ажалай эхин ша­тада бэшэгдэhэн гэжэ hануулая. «Һapa сагаан -тунгалаг» гэжэр­хихэдэнь, дайда дэлхэйе hаруул толоороо гэрэлтүүлдэг арбан та­банай һарын шарай харагдахадал гэхэ юм. Энэ шүлэгэй үгэ бүхэн hуури байраяа батаар эзэлhэн, хии «буудаhан» юумэ байхагүй, барандаа эршэтэй, шүрбэhэлиг.

Жараад онуудаар замбуули­ниие «захаһаань бажуугаад» эзэмдэхэ гэhэн хүн түрэлтэнэй (Ю.А.Гагаринай Газарые горооло­од ерэhэнэй hүүлээр энэ асуудал манай орондо эли бодоор со­ностодог болоо hэн!) эрмэлзэлэй эршэдээд байhан үе сагта (1962 он) манай Абжаа иигэжэ шүлэглөө hэмнай:

Һөөpгөө залуухан басаган 

                            болошоо һаа,

Шүрбэhэш томохогүй,

Шүлэгш бэшэхэгүй,

Тэнгэриин хүүхэн болоод,

Тэшхүү бороотой hүни

Сахилгаанай хоорондуур

Самолёдоо хотолуулаад,

Абяагаараа

Алтан дэлхэй харбажа,

Аляагаараа

Амараг шамайгаа даллажа,

Орой дээрэш

Одон шэнгеэр зураганаха 

                                         hэм,

Сээжэ дээрэш

Сэлмэг нарандал ялаганаха 

                                          hэм.

Цырен-Дулма Дондоковна­гай 80 наhанай ойдо зорюул­жа бэшэhэн статья соогоо энэ шүлэг тухай өөрынгөө hанамжые элирхэйлээ hэм. Мүнөө тэдэ үгэнүүдээ дабтангүй, дороһоо ургаһан шэнэ үеын уншагшадта, гуурhаяа туршажа эхилhэн залуу бэшээшэдтэ жэшээ болгон хару­улха хүсэлтэйгөөр энэ шүлэгыень эндэ буулгаба хаб. Гэхэ зуура эндэ нэгэ юумэ hануулая. Яаха аргагүй буряад дайдада, буряад бүлэдэ түрэhэн, буряад эхэнэр поэт энэ шүлэгые бэшээ гэжэ эли: «шүрбэhэш томохогүй». Гэбэшье энэ шүлэгые имагтал манай сагта, совет үедэ үдэhэн, хүмүүжэhэн, эршэ зоригоор хуягжаhан лэ, само­лёт жолоодохо шэдитэйл эхэнэрэй зүрхэн сооһоо энэ шүлэгэй мүрнүүд урдажа гараа бшуу даа.

Поэдэй уянгата шүлэгүүдэй эхэнэр герой ажабайдалай хатуу- хүтүүе нилээн үзэhэн, борлоhон хүн гэжэ мүн лэ эли. «Хоёр харгы», «Буряадни», «Шүрэ бугаа» гээд лэ олон тоото бусад шүлэгүүдыень, поэмэнүүдыень уншахада, эндэ хэлээшэмни элирхэ.

Манай эрдэмтэд, уран үгэ шэнжэлэгшэд Абжаагайм­най зохёохы ажал тухай зузаан шэнжэлгэнүүдые бэшэжэ байгаа ёhотой гэжэ һанаандаа ехээр най­данаб. Тэдэнэр намда орходоо до­огуур малтажа, гүнзэгы шэнжэлэ­лэйнгээ үгэнүүдые манда дуулгаха аабза гэжэ хүлеэгээд, богонихон энэ үгэеэ дүүргэhүү даа.

Цырендулма Дондогой.