​ХОРИИН ХАТАД

I. ХАТАДАЙ МҮР МҮШХЭ МҮШХЭhӨӨР...

Би залуудаа амаралтынгаа үедэ хаа ха­агуур амаралтын газарнуудаар, курортнуу­даар ябадаг байһанби. Нэгэ зун «Дарасун» ошобо гээшэб. Нэгэтэ аршаан уудаг газарта ябажа байтараа, нэгэ хүдөөгэй үбгэжөөлтэй уулзаhанби, тэрэ үбгэжөөл: «Басаган, ха­анти бэлэйш даа”, - гэжэ асууба. Тиихэдэнь үбгэжөөл тээшэ харан сасуугаа: «Хориинби», - гэжэрхибэб. Тиигээд гэдэргээшье харангүй, ябахаал hанахадам, үбгэжөөл:

- Бай, бай, бү яара, үбгэжөөл байгаал ааб даа гэжэ намайгаа тоохогүйгөө hанажа байналтайш? Үбhэн дороhоо ногоон гарадаг юумэ, үбгэдhөө ногооншье бэшэ haa, шагнал­тай үгэ гарадаг юм, - гэхэдэнь, би тиихэдэнь ямар үгэ юм ааб гэжэ hонирхоошьегүй, зо­рёолон татаад: «Зай...», - гээд, байшабаб. Тиихэдэм: «Хориин хатан, тээ тэрэ хүлтэй модон hуури дээрэ ошоод, ууһан аршаанаа болбосоруулжа hуухадамнай яанаб?» - гэ­хэдэнь:

- Тиихэдэ болоно, зүгөөр битнай хатан бэшэб, - гээд, шангашагаар харюусахадам, үбгэжөөл:

- Энээн тухайгаа байн-байн ойлголсоно аабзабди даа, юумэ ойлгоод ябахада, үлүүдэ болохогүй даа. Зай, басаган, хүлисэ, би ша­майе баряад хамагhааш хохидоожо байхаа һанана бэшэб. Үнинhөө хойшо 11 эсэгын Хори гээшэмнай суутай даа, хүн амитанай hонирхол татаад лэ байдаг газар уһан гээшэ ааб даа. Шимни тиихэдээ найман тайша­анарай захиргаан доро ябагшадай нэгэн гэхэ гү, эрхэтэн гээшэ аабши, теэд буряад хэлэндэмнай эхэнэр хүниие танижа ядаа haa, «энэмнай хэнэй хатан гээшэб? - гээд асуудаг ёhон байhан юм даа, тиигээд лэ бишни шамайгаа таниха бэшэ хадаа «хатан» гэжэ хандаа ха юмбиб даа. Манай хуушанай зоной үгэ юм ааб даа. Теэд үгэ хуушараа гэжэ үгы ха юм даа. Харин Совет хуули тогтожо, таанад шэнги хүнүүд, эхэнэр хүнүүд хатан гүүлэхэдээ, дураа гутажашье болохот. Харин ши, басаган, нам шэнги хүндэ дураа гутаха ёhогүйш, hургуули hудартай хүн хэбэртэйш.

- Зай, үбгэжөөл, һанаагаа бү зобогты, би юундэ танда дураа гутаба гээшэбиб? Та, хэлэн дээрэhэтнай бодоод үзэхэдэм, ехэл hонин хүн хэбэртэйт.

- Дураа гутаагүй хадаа болоош, нам тухайгаа hонин хүн гээд, hopho малгай үмдэхүүлhэнэй үлүүдэ, минии хөөрөө шаг­наха дуратай байна гү гээд, бишни баhа хүхишэхэдөө болохоб. Буряад хүн хэды hургуулитайшье болоо haa, уг узуураа мэ­дээд ябахада, эдеэ эрихэгүй. Зай, тиибэл, басаган, шагныш даа, мэдэхэшье юумыеш хэлэжэ болохоб. Иимэшэнүү хөөрөөнүүд дотор бэеымнай энэ охитой аршаан ууһан шэнги hэргээдэг, омогорхол, хүсэ үгэдэг ха юм даа. Хай даа, Чингис хаан гэдэгнай Онон голой yha уужа, энэл голойнгоо эрьедэ Дэлигүүн Болдог гэжэ газарта 1162 ондо хүн боложо түрөөд... дэлхэй дээрэ ухаагаа гүйлгэжэ шадаха ухаатайб, ямаршье ехэ баатартай тэмсэжэ шадаха бэетэйб гэжэ өөрыгөө мэдэрхэдээ, бүмбэрсэг дэлхэйе бүhэлөөд орхихо «бүhэтэйб» гэжэ өөрөө өөртөө найдахадаа, монгол мориёо хүлэг болоторнь заhаад лэ, губи дайдын гуран харайсаар, эшхэрээтэй гүйдэлөөр дэлхэйе дүүргэhэн абяа-анир, ами наһан - хуу бүгэдэ Чингис хаанай гүрлөө ташуурай «шуурган» хаа хаагуур хара хуй hалхяар мушхаржа байhан түүхэтэй. Түмэрөөр, номо hуршаар шэрээhэн түүхын хуудаhанууд ямаршье бо­роо hалхинда эбэрхэгүй үе сагуудай шэнэхэн ногоогоор буйлуулжа бэшэhэн бэхээр бэшэг­дээд, хүмүүсын үгөөр хүүр үгэеэ дэлгэжэл байха - дээрэhээ доошоо бэшэгдэхэ зохёол болонхой.

Мүн лэ иимэрхүү зан абари шиниишье, миниишье hудаhанууд соогуур гүйжэ байhан шуhаяа «hэльбэдэжэл» байна ха юм даа. Иимэеэ мэдэхэл хэрэгтэй. Бидэ үсөөнбди даа, hалаhан хэрэг даа гэжэ өөрыгөө муудхажа болохогүй, 1400 он болотор Ород, Хитад, Түбэд болон бэшэ бэшэ гүрэнүүд Монголой мэдэлдэ, манай мэдэлдэ байгаа ха юм.

- Зай, басаган, ута унжагай юумэ хэлээд, шамайгаа хашараажа байна гүб даа, хүлисэ.

- Үгы, үгы, Дарhанайнгаа аршаан ууһан шэнги сээжэ сэлмээhэн умдан гэхээр... ехэл hонин юумэ хэлэнэт.

- Һайн, hайн, басаган, шим энэ угайнгаа түүхын юумэ дуулаагүй ябаhан хүн гүш, али намайгаа магтажа хүхеэхэ hанаатай гүш? Залуу буряад хүбүүдэй ород хүбүүдээр туласалдаад, ородуудтаа булигдаhан шэнги болоод байхадань, «ехээр бү хүхилдэгты, манай мэдэл соо шугшагарханууд байhанаа мартаа гүт?», - гэhэй даа, тархиш даа, гэжэ hанахаш.

- Та, ахай, ехэл зүб хэлэнэт. Бишье хэдэн удаа иимэрхүү юумэтэй дайралдаhан байнаб. Буряад хүбүүдэйнгээ диилдээ һаань, зосоош муу болохо. Диилээ һаань, хүхишэхэш. Тэрэ яhанай илгаа гэжэ жэгтэйл даа. Яhанай илгаа манай хүгжэжэ байгаа гүрэн түрэдэ байха ёhогүй гэдэгбди. Теэд дундамнай гараад лэ байхаа hанадаг лэ даа. (Энэ үедэ үдын хоолой дохёо болобо).

Хөөрөө үүдхэhэн хоёрнай хоёр тээшээ тараха болоходоо, үни удаан байжа, дахин, хоол эдиhэнэй удаа гэхэ гү, «мертво» часай хойно уулзаха гэлсээд тарабад. Басаган бодолгото болон столово тээшээ алхалха зуураа, hая танилсаhан нэгэ залуу хүбүүнтэй уулзаад, хоюулаа зэргэлэн столово тээшээ алхалалданад:

- Нүхэр-аар, ши, ой ошохобди гэжэ намда үгэеэ үгэhэн аад, хүлеэ, үгы, гайхахадаа, источник ошоод харан гэhээм, юун нэгэ үбгэнтэй, скамейкэ дээрэ hуунхайнууд, хэниишье обёорхогүй, хөөhэ буураса юу­гээшьеб хөөрэлдэшэнхэй hyyxa юм. Тэрээ руутнай хэды алхалхадам, «намайе хүншье ябана гэжэ нам руу харанагүйш, али намайе зорёолжо hyyгaa хүн гүш, мүнөө болоод байхадам»... элдэбын һанаа түрэхэш. Али тэрэ үбгэн гайхалтай hонирхолтой байшоо юм гү? ...

Иимэ үгэнүүдые басаган абяагүй дуулажа ябатараа, хажуудаа ябаhан залуухан даа, сэ­бэрхэншье, гоёхоншье хүбүүн тээшэ ёлогод гэжэ нэгэ хараад: «Энэмнай иихэдээ юунэй эгсэ хатуу эрилтэ табилган болобо гээшэб? Би шинии hамганшни бэшэб, шамтай саг эль­гээдэг басаганшнишье бэшэб. Томо үгэ хэ­лээд... тонил саашаа гэхээр хүн гээшэбши?!

Энэ хоёрнай шанга шангаар үгэ андалдаhаар ябатараа, столовоёо тулажа ерэбэд. Хүбүүн нүгөөдэ тээшээ үлүү зөөлөөр хандажа:

- Бү сухалдыш даа, шамда дурлашоод... ябана гэжэ бодыш даа. Нээрээ хэлэнэб, энэ хэдыхэн үдэрнүүд соо шамай хара xapahaap зүнгөө төөришэбэб. Ши намда томошье үгэ хэлэ - хамаагүй, гомдохогүйб. Ганса ши на­майе саашам бү түлхи. Тиибэл ши намайе амидыгаар алахаш. Би мүнөө энэ столово соо hyyhaн зондо шамда дурлашаhанаа сэхэ хэлэхэ, шинии зүбшөөл абаад, минии һамган болыш даа гэжэ хэлэхэ зүрхэ сэдьхэлэй үнэн сэхэ үгэтэйб. Тиихэм гү энэ дороо, - гээд, хүбүүн нүгөөдэеэ тогтоогоод байшахадань, басаган сошожо... яахашье оромоо оло­жо ядан, «һэ-һэ-һэ!» гэхэhээ бэшэ үгэшье олохо аргагүй боложо, гэнтэ тэрэ хүбүүгээ һугаһаань дүнгөөд, столово руугаа орохо зуураа: «Энэм иихэдээ юун гээшэб? Гайха гэлы... иигэжэ дуран ерэдэг юм гү? Али ендэр дээрэ наадалган боложо байна гээшэ гү? Энэ бидэ хоёр хэн гэжэ нэрэтэйгээшье мэдэлсэнэгүй ха юмбибди. Хэрбээ энэ нээрээ юм һаань... Яажа энэ урьхаһаа гаралсаха болонобиб? Мэдэхэгүй, энэ гайтайл асуудал болоод байна. Айдаhам хүрэнэ... Хай, энэ ёhоороо haa, амаралта бэшэ... зобохын ехэ зоболон болоно. Тиигээ haa, юун болохонь гээшэб? Үгы, энэш дурлуулжал hалахаар аашалнал. Иимэ ехэ дура түрүүшынхиеэ үзэжэ, хаража байнам. Ямар ехэ дуран гэ­эшэб?! Архи уугаад, hогтошоhон хүн шэнги дуранда иитэрээ мэдээ табитараа hогтодог ушар бии юм ха юм. Ай, бурхан, абарагша Дара Эхэм, абарыш!

Хүбүүн хажуудахи басаганайнгаа най­гаад унахаа hанахада, тэбэреэд таалажар­хина. Иигэжэ энэ хоёр - ехэ дуранай эзэд танилсаhан юм гэхэ...

(Yргэлжэлэлынь удаадахи дугаарта).