​УРАН ҮГЫН ҺАЙНДЭР

Октябриин 22-то Буряадай үндэһэн лицей-интернадта мэдээжэ поэт, журналист, Буряадай, Россиин соёлой габьяата ажал ябуулагша, гүрэнэй шангай лауреат Булад Жанчиповые 75 наһанайнь ойн баяраар амаршалга болон поэдэй зохёолнуудые уран гоёор уншалгын конкурснууд үнгэржэ, буряад хэлэнэй габ­шагай һарын нэгэ ехэ ирагуу найруулгын ёһотойл найр болоо.

ЗОХЁОХЫ ЗАМ

Поэдэй, журналистын зохёохы зам тухай тобшохоноор Буряадай Һуралсалай ба эрдэм ухаанай яаманай мэргэжэлтэ, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй дид доктор Соёлма Санга­жапова хөөрэбэ. Булад Жанчипов гушан гурбан Гулбай ехэ Яруунын Үльдэргэ нютагта 1939 оной шорой Туулай жэлэй намарай һайхан сагта түрөө. Поэдэй бэшэһээр:

Үргэн Гурьбын хойморто,

Үдэ голой һэжүүртэ,

Молон Хүндын адагта,

Обоотынгоо үбэртэ,

Үлзы аршаан дэбэртэй

Үльдэргэ гэжэ нютагта,

Тоороггүйхэн зүлгэ доро

Тоонто минии булаатай.

Хүдөөгэй олонхи үхибүүдтэл бухал шэрэжэ, бишыхан Булад ажа­лайнгаа намтар эхилээ:

Хүбшын нугаар,зунай сагаар

Хүбүүхэн багадаа бухал

                                  шэрэжэ,

Аха зоной ая соохоно

Абынгаа заабаряар ябаа һэм.

Нэгэ заа ехэхэн болоходоо, адуу манадаг болоо:

Тэмтэрмэ һүниин мүшэд доро

Таляан, Буламай манаанда

Гэнэхэн хонхын абяа дахан,

Гүнгэнэжэ ябадагаа

                      мартаха аалби?

Тиигэһээр дүй дүршэлтэй ажалша бүхэриг хүбүүн дайнда олзологдоһон польско жатка «за­ладаг штурвальна», немец Круп­пай косилка жолоодоо. Нэгэ заа забһар гарахада, эсэшэһэн аха, дүү нүхэдтөө түүхэ домогуудые түүрээн хөөрэхэ дуратай һэн. Эдэ ажал­нуудай хоорондуур һургуулидаа шуумгай ябаха даа. Ерээдүй поэдэй багша Даша-Ханда Аюшеевна, мэдээжэ ирагуу найруулагша, уран зохёолшо, багша Цогто Номтоевой наһанай нүхэр, Буладта «уран үгын амта танюулжа, бэшэхэ, зохёохо һэдэбтэй болгоһон юм». Тиигэжэ һурагша ябахаһаа эхилжэ, Булад Жанчипов аймагайнгаа «Яруу­нын үнэн» сониндо шүлэгүүдээ хэблүүлдэг болоо. Тиихэдэ колхозой правлени бэлигтэй хүбүүндэ колхо­зойнгоо ханын газетэ гаргаха дааба­ри үгэһэниинь, жэншэдгүй гаргадаг болоо. Тиихэдэл түрүүшынгээ «го­норар» – номуудые тэрэ колхозой түрүүлэгшын гарһаа абажа урмашаа бэлэй.

Иигэжэл Булад Жанчиповай зохёохы зам эхилээ юм.

Поэдэй ирагуу найруулганууд соо түрэл байгаалиин зураглалнууд ами оруулагдана: «ашата эжын аль­гандал зөөлэхэн ая гангата тала», «үдэшэлэн талаяа дууруулха үлгын дууе» зохёодог шубуухайнууд, «уйлаһан нюдэнэй уһатаһан хараа­дал үдэшын толоной сайралга», дай­да дэлхэйн нюрууе «һаари болотор долёоһон һааюур һалхин», «Мүнхэ Сарьдагай мүр дээрэ мүрөө хабшаад һууһан бүргэд», «үүлэтэ тэнгэриин аашада гомдожо, дабирхай нулим­саа гоожуулһан» хүгшэрһэн нарһан гээд лэ уншажал байбал, тоогүй ааб даа. Тиигээд лэ мүнөө сагта бүхы зохёолнуудайнь олон тоото уран үгүүлэлнүүдынь энээхэн сониной хуудаһанда бэшэжэ барахагүйбдил даа.

Харин сурбалжалагшын зам баһал урагшатайгаар ябаһан: «Яру­унын үнэн», Захааминай «Ажалай туг», республикын «Буряад үнэн», Буряадай болон Монголой (МОН­ЦАМЭ) радио, телевиденидэ, «Бай­гал», «Хараасгай» сэтгүүлнүүдтэ амжалта түгэс хүдэлһэн даа, Булад ахатамнай. Тиимэһээ Буряад эхэ орон соомнай Булад Намдакови­чые мэдэхэгүй хүн хомор бэзэ даа. Харин ууган нютаг Яруунадань болон арбан хоёр жэл амжалта түгэс хүдэлһэн заха холын хангай ехэ Захааминда хүн бүхэн Булад ахатаниие, Намдакович хурайхые мэдэхэл даа. Уран үгэтэй, хурса гуурһатай, хэлэхэ, хараахадаашье тэгшэ, «ноён гү, али нохой гү» гэжэ хүниие нэгэтэшье илгангүй, адли тэгшээр хандадаг хөөрүү хүгтэй сэтгүүлшые малшад таряа­шадшье, ноёд сайдуудшье баһал адли тэгшэ хүндэлжэ, ямаршье асуудалдань сэхэ зүбөө хэлэжэ, со­нин сэтгүүлнүүдэй хуудаһануудта үнэншэмэ сэхэ һайн толилолгонууд гарадаг бэлэй. Зарим мэргэжэлтэд, засаг зургаанай албатад баһал жэ­хыхэ даа: Булад Жанчипов сониндо бэшэ һаа, бултанда дуулгаха ха юм – «между строк» бэшэгдэһэн юумые саагуурнь ойлгохо уншагшад хэзэ­эшье, хаанашье бии ха юм. Үшөө хажуугаарнь Захааминай уран зо­хёолшодой «Уран Дүшэ», Яруунын «Булаг», Түнхэнэй «Мүнхэ Сарьдагай нэрэмжэтэ», Хурамхаанай «Боолон Түмэр» нэгэдэлнүүдэй гэшүүдһээ эхилээд лэ хэлэхэ, хөөрэхэ нүхэд гээшэнь дүүрэн, бултадаа Булад ахайгаа хэзээшье, хаанашье дэм­жэжэл байдаг.

Юундэ «Яруунын уран хэлэтэй ялаагана» Захааминда хүүеэ, ха­аяа юм гэжэ зарим уншагшаднай һанажа болохо: тиигээгүйдөө ар­гань үгы юумэл даа: наһанайнь инаг ганса Екатерина Ринчиновна Захааминай Далахай-Дабаатын ха­тан-дангина ха юм. Эндэһээ удхалан хэлэхэдэ, Захааминай уран найруу­лагшад Мэлс Самбуевһаа эхилээд лэ, Аюша Доноев, Бадма Шойдоков, Сэбэгжаб Найданов, Владимир Данжалов, Галина Дашеева-Ба­заржапова, Надежда Шагдурова, Хандажаб Дампилова, Санжай-Ханда Дармаева, Дарима Дулмаева, Николай Шабаев, Николай Очиров, Михаил Доржиев, Михаил Дашеев, Владимир Лубсанов, Лазарь Чими­тов, Амгалан Будаев гээд лэ, олон олон зохёолшод дутаагүй юм. Хан­гай ехэ Захааминай хүрьгэд Зэдэ, Захааминиие суурхуулһан байна гэбэл: Дондог Улзытуев Георгий Дашабылов хоёр базанар, Рах­мет Шойморданов (Шара-Азаргын хүрьгэн) гээд лэ, «хоёрдохи Булад Окуджавамнай» – Далахайн хүрьгэн Булад ахатаниие наһанайнь нүхэр Екатерина Ринчиновна мүнөө боло­тор дэмжэжэл ябана ха юм.

2007 ондо Буряадай соёлой яаманай дэмжэлгэ туһаламжаар Буряадай номой хэблэлээр Булат Жанчиповай ехэнхи зохёолнууд гурбан боти номууд болгогдожо хэблэгдээ. Нэгэдэхи ном соо поэдэй ирагуу найруулганууд, хоёрдохи соонь – уран зохёолшын найруулга-үгүүлэлнүүд , гурбадахи соо – сэтгүүлшын публицистикэ ороо. Удаадахи жэлдэ Булад Жанчиповта Гүрэнэй лауреадай шагнал олгог­доо һэн. Булад Жанчипов болон зохёохы замынь шэнжэлһэн ажал­нуудые, уран найруулгануудайнь шэнжэлэлгэнүүдые Шираб Нимбуев, Николай Дамдинов, Даша Дамба­ев, Лобсон Тапхаев, Цырендулма Дондогой, Матвей Чойбонов болон бэшэшье шэнжэлэгшэд хээ. Энэшье жэлэй «Байгал» журналай 5-дахи дугаарта Россиин Журналистнуудай холбооной гэшүүн Дондог Бальжи­нимаевай «Бодото бэлигэй дээжэ» гэжэ шэнжэлэл уншаха аргатайт.

ЭДИРШҮҮЛЭЙ УРИЛДААН

Булат Намдаковичнай 75-тай болошооб гэжэ ехээр һархайнагүй, олондо дуулгажа харайнагүй (бу­ряадууд жэлдэ нэгэл – Сагаалганда булта түрэһэн үдэрөө тэмдэглэнэ ха юм, тиихэдэ түрэһэн үдэрынь - декабриин 25 гэжэ метрикэ со­онь бэшээтэй юм). Тиигэбэшье нютагаархидынь ерэжэ, халуунаар амаршалаа, һурагшад конкурсдо хабаадаа. Агын мэдээжэ багша, уран зохёолшо, сэтгүүлшэ, Агын Буряадай хүндэтэ эрхэтэн Бадма-Базар Намсарайн гэр бүлэ: эрдэмтэ – микробилог Баир хүбүүниинь наһанайнгаа нүхэр Нина Чими­товнатай, ажалайнгаа намтарай 41 жэлые багшын дэмбэрэлтэ ажал­да зорюулһан БГУ-гай Агадахи филиалда багшалдаг Цыпилма басаганиинь халуунаар амарша­лаа. Лицей-интернадай болон Үльдэргын һургуулиин һурагшад поэт - журналистые амаршалжа, дуу, хатарнуудаа зорюулаа.

Республикымнай долоон ай­магуудай һургуулинуудһаа бэрхэ уншагшад ерэжэ, уран уншагшадай урилдаа-мүрысөөндэ хабаадаа. Иимэ ехэ мүрысөөндэ хабаадагшад наһанай илгаагүйгөөр мүрысөө. Тиимэһээ сэгнэхэнь хүндэ байгаа. Поэдэй ирагуу шүлэг уран гоёор уншалгын урилдаанда «Арбан найматай Анчигмаа» шүлэгые шада­мараар уншаһан Захааминай айма­гай Сахирай интернат-һургуулиин 11-дэхи классай һурагша Влад­лен Пренглаев гурбадахи һуури эзэлээ. Хоёрдохи һуури нэгэдэхи лицей-интернадай 5-дахи ангиин һурагша Очир Бадараев абаа. Мон­гол хүгжэмшэ-багшада зорюулһан «Морин хуурай аялга» ирагуу гоёор гүйсэдхэжэ, мүн Булад Жанчи­повта зорюулһан өөрынгөө шүлэг уншаһан Зэдын аймагай Сагаатайн һургуулиин Буян-Дэлгэр Цыренжа­пова нэгэдэхи һуури эзэлээ.

«Поэмэнүүдые» уншалгын урил­даанда гурбадахи һуурида лицей- интернадай 9-дэхи ангиин Нарана Ангаева гараа. Удаадахинь боложо, Зэдын Сагаатайн 11-дэхи классай Баир Шадапов гаража, Асагадай интернат-һургуулиин 8-дахи ангиин Сарана Балданова илажа гараа.

Булад Жанчиповай оршуулһан дэлхэйдэ мэдээжэ поэдүүдэй ирагуу найруулгануудай уран уншалгада Доодо-Ивалгын дунда һургуулиин 5 -дахи ангиин Дари Доржиева – гурбадахи, Сагаатайн 11-дэхи ан­гиин Сарюна Норбоева – хоёрдохи һууринуудта гаража, республикан­ска лицей-интернадай 11-дэхи анги­ин Эржэна Сонопова илажа гараа. Энэл лицей-интернадай 8-дахи ангиин Дарима Цыренжаповае «Эгээл абьяастай уншагша» гэжэ, Асагадай Баир Чимитцыреновые «Харагшадай һайшаалда хүртэгшэ» гэжэ тусхай шангуудаар тэмдэглээ.

Мэдээжэ уянгата найруулагша, сурбалжалагша Булад Жанчи­повай ойн баярые амаршалга, үреэлнүүдээр лэ үнгэргэжэрхингүй, иимэ уран үгын урилдаанай үнгэргэгдэһэниинь ехэл һайн гээ­шэ. Энэ конкурс-урилдаан хүүгэд, залуушуулнай буряад ирагуу най­ралгадаа дуратай байна, үзэнэ, уншана, сээжэлдэнэ гэжэ үшөө дахин гэршэлбэ. Тиихэдэ үшөө иимэ урагшаа һанаатай һурагшадаа һайн гэгшээр урмашуулжа шададаг һаамнай, эдиршүүлээ үндэһэн зохё­олдоо дуратайгаар хүмүүжүүлхэ ехэ хэрэг бүтээхэдэмнай, туйлын ехэ туһа болохол даа.

 

Радна-Нима Базаровай,

Борис Балдановай фото-зурагууд.