​ТАЙЛГА ТАХИЛГАНУУД

Хадата Захааминай хон­гоодорнуудай уг нютаг болохо Ёнгорбой нютагта хоёр ехэ тайлган бии юм.

Хүүхэн Бүмбэйн наһаяа таһалһан Доргото хадада бүгэдэ зон шүтэжэ, эндэхи тайлганда гарадаг. Урда сагһаа эхилээд, бөөнэр иигэжэ дурдадаг:

Баабайгаа Бантияа

                                гүүлээ бэлэйш,

Эжыгээ Номгон Шара 

                                   гүүлээ бэлэйш,

Тэсхэ зааринаа

                        жолоошоноор абабаш,

Үдхэн һайхан шэрэнгиеэ 

                          Барисаандаа абабаш,

Урин һайхан аршаанаа 

                          аршаандаа абабаш,

Хүлэрэйнгээ талые

                           урилдаандаа абабаш,

Буланайнгаа талые

                          барилдаандаа абабаш,

Бэлшэрэйнгээ талые

                              суглаандаа абабаш!

Хоёрдохи ехэ тайлган Модотой гэжэ нэрэтэй. Нютагай Буян гэжэ нэрэтэй удаган эндэ урда сагта хүдөөлүүлэгдэһэн түүхэтэй. Тиигэ­жэ эндэ мүргэл шүтөөнтэй тайлган бии болоһон гэхэ. Урда сагта Мо­дотойн тээбии Бугаан тээбии гэжэ нэрэтэй байһан, бүри урдань Нэрын тээбии гэдэг байһан. Ехэл шанга хадань иимэ нэрэнүүдые үгэдэг бай­гаал даа гэхээр. Модотойн тайлгын доро Баарай гэжэ тала газар бии. Тэрэ талые тээбии барилдаандаа абаһан гэлсэдэг. Үргэхэдөө: “Шэ­диингээ ехэдэ, Баарайнгаа талые барилдаандаа абаа бэлэйш!” – гэжэ дурдадаг. Мүнөө үедэ нютагай зон энэ тайлганай нэрээр Модотойн тээбии гэдэг болоо.

Нютагайнгаа хоёр ехэ тайлга­ниие хабар намартаа тахидагбди. Эндэһээ уг гарбалтай зон хаа- яанаһаа ерэжэ хабаададаг. Урда сагһаа бөөнэр иигэжэ түүрээдэг:

Хабар хуу модон хүхэрбэ,

Хүхы шубуун донгодобо.

Шэнэ эдеэнэй шэмэ

Тандаа гэжэ

                        зальбарнабди.

Намарай хонгор һэрюун 

                                   болобо,

Намаа набша хиисэбэ.

Хуряаһан эдеэнэй дээжэ

Тандаа үргэжэ

                              зальбарнабди.

Модотойн тайлганда урда сагһаа хоёр хони гаргажа, мяхыень шуула­ад, яһыень шатаадаг. Нэгэ хонииень Модотойн тээбиидэ, нүгөөдыень Буха-Ноёндо зорюулдаг юм. Мүнөө сагта хэдэн хонин гаргагдаад, урдынхидаал хоёрынь шатааха, бэшээрнь үргэлэй һүүлдэ эдеэлээд буудаг.

Хоёр тайлгандаа нютагайнгаа эзэдтэ гэжэ мори баридаг. Хонго­одор угтай зон хадаа Буха-Ноён баабайдаа һүгэдэн зальбаржа, табан хушуу малайнгаа тобир һайн байхые тайлгандаа буха бари­даг заншалтайбди. Хүн бүхэниие нютагаймнай һахюуһад (нютагай эзэд) орхилтогүй хаража, сахин абажа ябадаг гэжэ хэлсэдэг. Элин­сэг хулинсагуудайнгаа тахижа ябаһан хада уулын тайлганда заһал хүүлэхэдэ, угаа ашатай. Урдандаа үбгэд иигэжэ хэлэдэг һэн: “Үбшэлжэ гү, али урагшагүй ябахадаа, үни холо нютагһаа гаража ошоһон зон нютагтаа ерэжэ, нютагайнгаа эзэдтэ мүргэбэл, һайн болодог, нютагайнь эзэд хаража, хүсэ, тэнхээ оруулдаг”.

Үдэһэн, бодоһон нютагаа

Үргэжэ ходо ябаарайт –

Түрэһэн нютагайш эзэд

Абарха шэдитэй байхал!

НЮТАГАЙМНАЙ БӨӨ, УДАГАНУУД

Ёнгорбой нютагтамнай ехэнхи­дээ харын мүргэлтэй зон ажаһууна. Урдандаа аймаг зон бүхэн өөһэдын бөө удагануудтай байһан. Тэдэнэр зон зургаанаа хаража, абажа, зонхилжо ябаһан юм гэхэдэ,алдуу болохогүй. Иимэ нэгэ зугаа шагнаа һэм. Манай эндэхи нэгэ бөө нүгөө угай бөөһөө асууба:

- Миниишни төөргөө хаяхадамни туданагүй, шимни хаяад үзэл даа, намда муу байна гү даа, али мини­ишни зондо муу байна гү? Энээгээр бодоходо, өөр өөрынгөө зониие ха­ража ябаһан байна гэжэ ойлгохоор.

Эсэгын ехэ дайнай бүри урда тээ Мухуунаан таабай тайлга тахилгаа хэдэг һэн. Үгытэй айлай сэржэм үргэхэдөө, орон нютагайнгаа эзэдтэ сэхыень хэлэдэг:

-Үхэрынь харамтай, үгытэй бай­хада бэрхэ. Тандаа архиин орондо хара сайгаар үргэнэб! Үгытэй айлда ямар архи байхаб даа. Олон малтай баян айлайхил тогоо нэрээ бэзэ.

Хамалга хашалгын урдахана залуухан Алёошхын Согто Муху­унаан таабайн хажууда юумынь ходо бүтээлсэдэг байгаа. Нэгэтэ Мухуунаан таабай Согтые дуудаад:

- Иигээдшье хатуу сэмүүн саг болохонь. Лама бөөнэрые үгы хэхэ. Бишни шамдаа наһан соогоо амандаа азатай, хэлэндээ хэшэгтэй ябахышни наһанайшни сэржэм үргэһүү! – гэжэ ехэ бүтээл хэһэн байгаа. Хожомынь Согто үбгэн дала­ар үзэхэдөө, ехэ мэргэн гэжэ суутай болоо һэн. Зоной тайлгандаа гара­хадань, өөрөө гарадаггүй, сэржэмээ гэртээ үргөөд һуудаг һэн. Тиигэжэ хашуулан хаалгангүй, сүлэлгэдэ ябуулагдангүй, наһатай болотороо нютагтаа амар жаргажа һуугаа.

Дайнай урда тээ мүн баһа доодо талада ажаһуудаг зондоо Апаан үбгэн, харин дээшээ һуудаг зондоо Һарни үбгэн хэрэгүүдынь бүтээжэ байгаад. Һарни таабай Дорготынгоо тайлганай аршаанда соохор мори барижа байһан.

Аюшын Монгол баһал тэрэ үедэ бөө болоһон. Аюша түрэһэн үригүй хадаа Монгол орожо, Даян-Дээ­рэхидэ жэл соо мүргэжэ байгаад, хүбүүтэй болоһон. Монголдо түрөө хадань, энэ хүбүүгээ Монгол гэжэ нэрлэгты, хожомоо аяга бариха за­яатай гэжэ хэлүүлһэн гэдэг.

Урдандаа Баруун бэедэ ажаһуудаг Вашенхэ бөө Дарсаг гэжэ хадые тахижа байгаа. Дарсагай доро һуудаг байһандань, тэрэ талые мүнөөшье Вашенхэ гэдэг. Вашенкын хүбүүн Цырен бөө баһал зоной хэрэг бүтээжэ байгаа. Наһан болохо гээд, үбдөөд хэбтэхэдэнь, нэгэ хүн заһал хүүлэхэеэ ерэбэ. Цыренэй һамган ерэһэн хүндэ:

- Үбгэн үбдөөд байна, һайн бо­лоходоо, хэрэгыеш бүтээнэ бэзэ, - гээд, сэржэм дээжыень абаһан байгаа. Уданшьегүй үбгэнэйнгөө наһа барахада, һамганиинь: - Хүнэй хэрэг бүтээнгүй ябашабаш, энээни­иень абаад яба! - гэжэ тэрэ хүнэй асарһан архиие үбгэнэйнгөө бэе­дэнь адхажархёод хүдөөлүүлһэн. Тиигэжэ тэрэ аймагай зон үзэлдэ ороһон юм гэжэ хэлсэдэг.

ХАМАЛГАНАЙ ШЭРҮҮН САГТА

Һамган бөө гэжэ таабай Хүлэртэ байһанаа 1937 ондо сүлэлгэндэ ябу­улагдаа. Хожомынь Эрхүү можодо байна гэжэ һурагынь дуулдаа һэн. Тэрэ үедэ хэды олон лама бөөнэр сүлэлгэдэ ябуулагдаад, амиды үлэһэнүүдынь хожомынь нютагтаа ерэхэ эрхэгүй, хари холын дайдаар ябаһан даа. Мухуунаан таабай дай­най урда тээ аялхынгаа урда хэрэгээ тушаахадаа, минии аймагаархин энэ ехэ хохидолдо бү орог гэжэ ондоо аймагай Шагжын Дашада тушааһан намтартай.

Дайнай һүүлээр баһал хатуу шэрүүн сагта нюудагаар орой һүни Модоони Лубсан удаган тээбии тайлга тахилгаа хэжэ байһан. Энэл үеэр Сэрэмпэл таабай, Гэндэн таа­бай, Ударан Бадма, Шагжын Даша, Закаменск хотодо Ванчиковтанай Даша-Нима таабай аяга барижа, зо­ной хэрэг бүтээжэ эхилһэн байнад.

Бөөнэрэй хороһон тэрэ сагта Ён­горбой нютагтамнай мүн баһа миил юрын хүнүүдэй сэржэм үргөөд, хүниие һайн болгоһон ушарнууд олон юм. Арбаад гарантай нэгэ хүбүүн аршаан дээрэһээ хэды зэд мүнгэ абажа гэртээ асараад, мууда­жа эхилбэ. Тиихэдэнь Мухажиитан аймагай Шобхоо Бадма гэжэ хүн тэрэ хүбүүе аршаан дээрэ абааша­жа, абаһан мүнгыень хуу һөөргэнь табюулаад, сэржэм үргэжэ, он­доо нэрэ үгэжэ, һайн болгоо һэн. Ямаршье аршаан дээрэ амарһан, эдэгэһэн зоной үргэһэн мүнгэн яһала ехэ обоохойнууд болошоод байдаг. Тэрэ мүнгэнһөө абаад, үбдэһэн, ядарһан, хосорһоншье ушарнууд али олон биил даа.

ЗҮНТЭЙ ШУБУУД

Үнидэ даа, Мухуунаан таабайн залууда, хоёр шаазгайнуудай га­заань шаханалдахада, эдэ ламын шажанай шубууд намда юу хэлэхээ һанаа гээшэб гэжэ ехээр һэжэглээд, дүхүү һууһан ламада үзүүлбэ. Тэ­рэнь шоогоо хаяжа үзөөд:

- Һаяар танайда айлшан бууха гэжэ шубууд дуулгаа юм байна. Тэрэ хүн хутагануудые худалдажа абахыешни дурадхаха. Ши бү аба­арай, - гэжэ айладхаба. Үнишье болонгүй, айлшан ерээд, нээрээ­шье, хутага худалдажа абахыень дурадхаба. Ламбагайн захяагаар Мухуунаан тэрэ хүнэй хэдышье дурадхажа дайлахадань, нэгэшье хутага абажа үгэнгүй, айлшанаа мордуулба.

Хожомынь лама ойлгуулхадаа: “ Бэрхэ бөө болохыешни мэдээд, тэрэ хүн жадха хээд, наймаашан гээшэб гэжэ ерээ. Тиимэһээ тэрээнһээ ху­тага шамда абхуулаагүйб”, - гэжэ хэлэбэ.

Мухуунаан таабай һүүлдэ ехэ бөө болоод ябахадаа, шубуудшье баһал ламын, бөөгэй гэжэ илгар­даг юм гэжэ хэлэгшэ һэн. Бүргэд болон хара шубууд (хирээ, турла­аг) бөөгэй шубууд гээшэ. Тайлга тахилга һайнаар хэхэдэ, хэрэг бүтэбэ гэжэ эдэ шубууд ерэн, элижэ баталдаг. Харин шаазгай ламын но­моор ехэ мэдэлшэ шубуун. Тусхай “Шаазгайн ном” гэжэ байдаг. Хэды сагта, ямар зүгһөө ерэжэ дуугарха­даа, юун гэжэ тэрэ шубуун хэлээб, ямар мэдээ асарааб гэжэ тэрэ ном соо харадаг.

ЛУСУУДАЙ ХОРЛОЛ

Нэгэтэ Мухуунаан таабайе хүбүүндэмнай туһалыт гэжэ нэгэ айл уриба. Тэрэ айлай арба гаратай хүбүүнэй толгойнь муудаад, юумэ ойлгохоёо болижо, нэрэеэшье мэдэ­хэеэ болижо байба. Таабай үзөөд:

- Энэ хүбүүнтнай Лусуудай нюдэ руу хадхаа юм байна! Һайн болохогүй, - гэжэ айладхаа. Нээрэ­эшье, тэрэ хүбүүн һургааг шобхоло­од, зүүн нууртаа зоодой загаһадые нюдэ руунь хадхажа баридаг бай­гаа. Тиигэжэ Лусуудта хорлуулһан байгаа.

Урда сагта нэгэ бөө Дорготынгоо тайлгада барижа байһан аршаанай мориной дэлһые хайшалаад, дахин тайлга тахихаяа хоригдоһон. Мүн баһа энэ аймагай булта бөөнэр, хэды ехэ уг залгабашье, тайлга тахихаяа огтолон болиһон байгаа.

УРИДШАЛАН МЭДЭХЭ ГЭЭШЭ ХҮНДЭ

Модоони Лубсан тээбиин удаа Сэрэмпэл таабай тайлга тахилгаа бүтээжэ эхилһэн юм. Энэл үедэ Долгоров Дэмбрэн таабай аяга барижа эхилээ, гэртээ сэржэмээ үргөөд байдаг һэн.

Үендөө хүрэжэ ябаһан хүбүүнэйнгээ ехээр үбдэшэхэдэ, за­луу эрэ Сэрэмпэл таабайда хандаба. Тэрэ үедэ халуутай һууһан таабай үхибүүндэшни хүйтэн гар ороо, абаржа шадахагүйбди гэжэ эрид сэхээр хэлэжэрхёо. Ухаа алдаһан залуу эсэгэ яаха хээхэмниб гэжэ айн һүрдэбэ.

- Архиин халуугаар шамда сэхэ зүбыень эридээр хэлэжэрхибэб. Хүлисэ даа, докторнууд шэнгеэр хэлэжэ шадахагүй байнаб. Урдахи­яа мэдэхэгүй таанар жаргалтай зон гээшэт. Уридшалан юун болохыень хуу мэдээд, ямаршье заһалаар, юугээршье урдань орохогүйгөө ойлгожо, досоогоо багтаажа ябаха гээшэ хүндэл юм даа, - гэжэ таабай гомдолоо тиихэдэ мэдүүлээ бэлэй.

Хэды тиигэбэшье наһатай бо­лотороо зонойнгоо хэрэг бүтээжэл байгаа юм даа.

Нютагайнгаа бүхы бөөнэр ту­хайда, тэдэнэй бүтээһэн хэрэг, аша туһыень бэшэхэ болоо һаа, ехэ юм ааб даа. Тиигээдшье он жэлнүүдэй ошохо тума олон зугаа хүүрнүүд мартагдана. Тиимэһээ ойлгоһон, һанаһанаа саг соонь бэшэхэ, тэмдэ­глэхэ тон шухала юм байна.

Мүнөө сагта Норбоев Алексей таабай Ёнгорбой нютагаймнай тайлганиие тахижа, зоноймнай хэрэг бүтээжэ байна.

Муугаа доошонь даража,

Һайнаа дээшэнь үргэжэ,

Һайн һанаа бодолоо 

                      һалбаруулжа,

Элүүр энхэ

ажаһуухамнай болтогой!

Лубсан БАЗАРОВ.

Ёнгорбой, Захааминай аймаг.