​ГАРМЫН НЮУСА (РАССКАЗ - шэнэлэгдээ)

 Буряад ороноймнай нэгэ һайхан нютагта ажамидарал өөрынгөө ая соохоно ябажа байба. Малшад ма­лаа харана, хонишод хониёо адуул­на, адуушад адуугаа манана. Түмэр түдэгэтэй холбоотой ажалтай зон тэрэнэй түршэгэнэтэр абяа гаргаад, газараа хахална, таряагаа тарина. Эмдэрхэдэнь, томо түлхюурээр муш­хажа, балтаар сохижо заһана. Үри хүүгэд һургуулида һуража, эрдэм мэдэсэтэй болоно. Амаралтын үдэр үглөөнһөө үдэшэ болотор наадана. Нэгэ иимэ нютагта ондоо нютагһаа шэнэ хүн ерэжэ, ажалда ороод, бул­тантай адли хүдэлжэ эхилбэ. Нюта­гай зон хари хүниие газаашалангүй багтааба. Ажалаа һайнаар хэхэдэнь, дэмжэдэг болобо. Тэрэ хүн энэ ню­тагта тааража, өөрын хүн болобошье, бэеэ ехэ хуряажа, нарин нягтаар яба­даг байба. Һайн үдэрэй болоходо, энэ нютагай зон бүгэдэ амараад, духаря­агаар дүүрэн хундагаяа үргэхэдэнь: - Намда болохогүй, шолмосой унда уудаггүйб. Аюултай! – гэжэ гараа на­маншалаад: - Энээниие намнанхаар, хүндэ туһатай, буян хэжэ ябахаһаа дээрэ юумэн үгы! - гэдэг байба. Энэ­эндэншье нютагай зон гомдонгүй дадажа: - Бидэндээ туһатайл ябыш даа! Бурханда һүзэгтэй ямар һайн хүн гээшэбши,- гэжэ тэрэниие баалажа зобоодоггүй, мүрыень альгадажа ур­машуулдаг, магтадаг байба.

Тииһээр хэдэн жэл үнгэржэ, энэ хүмнай нютагтаа өөрын хүн болобо. Мүнгэтэйхэн болоод, хубсаһа хуна­раашье шэнэлбэгүй. Борохоноор лэ хубсалаад ябадаг байба. Тиигэһээр хүнһөө хуушан хара велосипед худал­дажа абаад, тэрэнээ заһажа мүртэнь оруулаад, ажалдаа ябадаг болобо. Залуушье һаа, нютагай залуушуулаар адли болохогүй, бэеэ ехэл хуряажа, ехэл нарилжа ябадаг һэн.

Сагай далай нэгэ газартаа тог­тохо бэшэ һэн хойноо аалиханаар лэ урагшаа дабшажал байба. Нэгэтэ нэгэ үдэр: “Энэ нүхэрнай хүндэ мүнгэ уриһаар үгэнэл”, – гэжэ доогуур һар ширхэн хөөрэлдэдэг болобо. Теэд энээндэ муу юумэн хаанаһаа байхаб? Хүнэй мүнгэндэ хашуулхадань, саг соонь туһална ха юм. Яаха аргагүй мүнгэндэ хашуулха саг хүн бүхэндэ боложол байдаг. Хурдан түргэн хубсаһа абаха, үри шэриеэ түлөөд орхихо, үхибүүд иишэ тиишээ ябаха­яа һанаха, архи ехэдүүлжэ, толгойгоо үбдөөд заһаха сагай болоходо, мүнгэн хэрэгтэй боложол байдаг һэмнай даа. Иимэ ушарнуудай тохёолдоходо, энэ нүхэрнай тэрэ багайнгаа зондо аргагүй ехэ туһатай хүн боложо, ню­тагай зон тэрээниие үнэнхэ зүрхэнһөө хүндэлжэ эхилбэ. Зарима сагта һаймһараадшье, урда хойнонь оро­одшье абадаг болобо. Тиигээгүйдэнь аргагүй. Хэзээ нэгэтэ тэрээндэ ханда­ха саг болохо ха юм. Мүнгэтэй хүнтэй харилсаагаа нарилжал ябаха ёһотой. Теэд тэрэнэй хажуугаар атаархал гэжэ байдаг һэмнай даа. Хүнэй нюдэнэй хорон гэхэһээ эхилээд... “Энэ манай нютаг ерэһээр, хэдыхэн жэл болоод, ямар түргэн баяжаба гээшэб? Ган­са салин хүлһэн дээрээ иимэ түргэн баяжаһан байхагүй! Хүнэй нюдэнһөө далда нэгэ нюусатайхан юумэ хэнэл ха даа! Юу хэнэ гээшэб?” – гэжэ зари­ма зон бодомжолжо эхилбэ. Теэд тэрэ үедэ наймаа-хуймаан гэжэ байгаагүй. Хаарта намнаад олоо һаа, олодог һааб даа, үгы һаа, хооһортороо ал­даха. Үхэр малайнгаа, гахайнгаа мяха худалдаад, зэдээ юумэтэй бо­лодог аргатай һэн. Теэд энэмнай мал баридаг бэшэ, хаарта намнадаггүй, наймаа хэдэггүй. Хаанаһаа мүнгэтэй болоноб? Мүнгэн мүнгэ татадаг гэл­сэдэг. Анханай мүнгэтэйхэн байгаал­тай, салин хүлһэеэ тиимэ наринаар саашань хэжэ хадагална гээшэ гү? Ганса хүндэ ехэ юумэн хэрэгтэй бэшэ, – гэжэ үдэшэ үглөөниинь гэрэйнгээ газаа һууһан зон һаналаа хубаалда­жа, һабир шэбир хөөрэлдэдг һэн. Энэ нюуса нэгэнииншье таажа шадаагүй бэлэй. Таагаадшье ямар олзо олохо байгааб. Мүнгэнэй хэрэгтэй болохо­до, уриһалха шадалтай хүн нютаг­тань бии болоо хадаа һайн лэ гээшэ гүбэ. Уриһалхадаа, гүрэнэй банкдал түрээсэгүйгөөр уриһална ха юм. Ар­бан солхооб уриһаар абаа һаа, хэды һара болгоод гү, али бүхэли жэл үгэнгүй ябаад бусаахадаа, тэрэл ар­бан солхообоо бусаана ха юм. Ямар амар гээшэб?! Энэ нүхэрнай Гарма гэжэ нэрэтэй, уйтахан хоёр нюдэтэй, залуугаар шэнгэржэ байһан елэн хара үһэтэй, морхогор үндэр хамартай. Абаһаар харахада, сэбэр буряад хүнэй түхэл шэнжэ шарайдань олдодоггүй һэн. Дуу дуулахадаа, зохидхоноор, һайханшье хоолойтой гээшэ гү гэжэ һанахаар уянгатуулдаг һэн. Илангаяа Байгал шадарай буряадуудай дуула­даг урданай дуу ехэ зохидхоноор хан­гюурдадаг һэн.

Хүнэй уулзаад: - Зай, Гарма, ямар байнаш даа? – гэжэ асуухада,

- Би яашхабиб. Бурханай хайраар, нютаг нугын үргэмжөөр, эхэ эсэгын буянгаар, зон нүхэдэй туһаламжаар, өөрын оролдолгоор лэ ябанаб даа! – гээд, энеэбхилхэ.

- Зон яһала мүнгэтэйхэн болоо гэжэ таниие хэлсэдэг. Мотоцикл аба­жа унахаяа яанабта? Бэедэ амар бай­гаа бэшэ гү?

- Велосипед гээшэш бэедэ туһатай, һайн зөөри. Энэ педальнуудые гэшхэ­хэдээ, бэешни шадал тэнхээтэй боло­но ха юм. Хоёрдохёор, бэлээр эмдэр­хэ гэжэ мэдэхэгүй. Тоһо үнжэгэнтэй зууралдахагүйш, – гэжэ харюусаха.

Нэгэтэ хүршэ нютагай Дубшан гэжэ нэрэтэй залуу хүбүүн мүнгэндэ хашагдаад, энэ Гарма нүхэрэй гэртэ оробо. - Сайн байна!

- Сайн... – гээд, Гарма орожо ерэһэн хүниие шарайшалжа хараад, дутуу ядуу мэндэшэлбэ. - Ахатан, һайн байнагта? Бэе гэмгүй гү? – гэжэ залуу нүхэр хөөрэлдөөгөө ульгам болгохо хүсэлтэй дуугарба. Гэрэй эзэн балай­шье тоожо үгэнгүй: - Ямар хэрэгээр ерэбэш? – гэжэ дурата дурагүйгөөр асууба. Залуу хүбүүн түдэгэсэн ал­дабашье, дорюунаар: - Гарма ахай, сэхыень хэлэхэдэ, намда мүнгэн хэ­рэгтэй болоо. Аргын байгаа һаа, урьһалха һаабта даа? – гээд, малгай­гаа мушхажа, үүдэндэ зогсобо.

- Наашаа гаража һуугыш даа. Хэды мүнгэн хэрэгтэйб? – гэбэ. Хүнһөө мүнгэн тухай асуужа һурамхи болоһон хоолой­гоор һураба. Тоолгогдоһон хүбүүн дээшээ гаража, модон һандалиин эрмэг дээрэ һуугаад, гартаа бариһан малгайгаа мушхаһан зандаа: - Орой­доол табан түхэриг хэрэгтэй болоо. -Табан түхэриг... Табан түхэриг ол­дохол даа. Хэзээ бусааха хүмши? - Салингаа абам сасуугаа бусаахаб. Гарма гэрэйнь баруун хойто буланда оршоһон комодойнгоо дээдэ һугалга нээгээд, хүхэ гадартай зузаахан те­традь гаргаба. Тэрэнээ ехэ наринаар иража хараад: - Ши намда үригүй хүн байнаш. Үригүй хадашни табан сол­хооб үгэхэ болоо бэзэб, – гээд, тэрэ тетрадь соогоо хүбүүнэй нэрэ, үдэр бэшэбэ. - Эндэхэнэ гараа табижархи. Хүбүүнэй хаана гараа табиха газараа анхаржа харахадань, “19.. оной ию­лиин хорин долоондо Дубшан табан түхэриг урьһаар абаба”,- гэжэ аржы­тар бэшээтэй байба. Гармын долёо­бор хургаараа зааһан газарта Дубшан гараа табиба. Гарма тэрэ хүхэ гадар­тай тетрадяа комодойнгоо һугалга соо хээд, хүндэхэн шанартай арһан туулмаг гаргаба.

- Зэдээр үгэхэмни гү, али саарһан мүнгэн гү?

- Саарһан мүнгэ, – гэбэ хүбүүн.

Гарма туулмаг сооһоо табан түхэригэй саарһан мүнгэ гаргажа, Дубшанай гарта барюулба. - Үгэхэеэ бү мартаарай. Хожом гэжэ байдаг юм.

Мүнгэтэй боложо, сэдьхэлээ һэгшэһэн Дубшан: - Мартахагүйб. Һайн бэлэйт даа, – гээд, гаража ошо­бо.

Тэрэ гэһээр тэбхэр табан жэл үнгэршэбэ. Энэ хугасаада Дубшан ондоо хотодо дээдэ һургуулида һуража дүүргэбэ. Нютагаа бусажа ерэбэ. Урданай эшэһэн, маряаһан Дубшан бэшэ, дээдэ гарай мэргэжэл­тэй болоһон дорюун хүбүүн хүршэ нютагайнгаа гудамжаар машинаа­раа гүйлгэжэ ябатараа, Гарма аха­танай гэрэй хажуугаар зэргэлхэдээ, “Энэ Гарма ахай ямар байгаа юм ааб? Уулзаад гараха болоо. Дээдэ һургуулитай болоһыемни дуулаһан байгаа ёһотой”. Гэртэнь оробо. Гарма аха ехэ ондоошье болоогүй, гэр соо­хи байдалынь тэрэл зандаа, столойн­гоо саана хара сай оошоон һорожо һууба. Дубшан орожо ерэһээр: - Сайн байн-оо, Гарма ахай!- гэжэ дорюу­наар мэндэшэлбэ. Гарма балайшье баярлаһан янза шарайдаа үзүүлэнгүй, нэгэ дорьбогүйшэгөөр: - Мэндэ. - На­ашаа һуу. Хаанаһаа ябанабши? – гэжэ һонирхоһон түхэлгүйгөөр асууба. Үни холын намайе хараагүй Гарма ахай дэ­эдэ һургуулитай боложо ерэһэндэмни баярлажа, гарымни барижа амаршал­ха гэжэ найдаһан Дубшан: - Эндэһээ ябанаб даа, – гэжэ һүлдэгүйгөөр харю­усаад: “Юундэ намайе амаршалнагүй гээшэб? Дээдэ һургуули дүүргэжэ ерээ гэжэ хүн зонһоо дуулаагүй гээшэ гү?” – гэжэ дотороо бодобо. Гарма ахай олон табые һураһаншье юумэгүй, гэ­рэйнь баруун хойто углууда оршоһон комодойнгоо һугалга нээжэ, хэдэн зузаан тетрадьнуудай дундаһаа хүхэ гадартай тетрадь шэлэжэ абаба. - Эндэ һуу. - Энэ харана гүш? Тэбхэр табан жэлэй саана шинии өөрынгөө гар табижа абаһан табан түхэриг үришни эндэ бэшээтэй байна. Уда­ан бариһанайшни түлөө доогууршни улаан карандашаар зураатай, буса­аха болоолши даа. Үнихэн болоо, – гэбэ. Дубшан ехэл аягүй байдал­да оробо. Гарма ахаһаа табан жэлэй саана табан түхэриг абаһанаа огто таһа мартажархиһан байба. “Дээдэ һургуули дүүргэжэ ерэхэдэшни баяр­лабаб. Бэлэг боложо үлэг лэ даа гээд орхихоо яаһан хүн гээшэб? Намайе һайн мэдэхэ ха юм! Энээнһээнь оло дахин ехэ туһа хүргэхэ аргатай боло­бо ха юмбиб?”, – гэжэ голхорһон сэдь­хэлдээ бодоно. Дубшан энгэрэйнгээ хармаан руу гараа хэжэ, мүнгэнэйнгөө булгайр сүүмхэ гаргаад, табан түхэриг ходолжо, Гарма ахатандаа үриеэ бу­сааба. Иигэжэ нарин нягтаар мүнгэ барижа һураһан Гарма юрын хүндэ уриһалхаяа байтагай бүхэли колхоз, совхозой бухгалтеридэ хэдэн мянгаар мүнгэ уриһаар үгэдэг болоһон байба. Дубшанай дээдэ һургуулитай болоо­шье һаань, бүдүүлиг маягаар угтаба ха юм. Ехэ мүнгэн хүнэй зан абари хубилгадаг гэжэ зүб. Харин гайхал­тайнь гэхэдэ, түрээсэгүйгөөр мүнгэ уриһалдаг. Энэнь ямар удхатайб? Мэдэхын аргагүй. Теэд юунэй тулада иимэ ехэ мүнгэ суглуулнаб? Энэ юр­тэмсэдэ салдагаар ерээд, салдагаар бусанабди. Али хүндэ туһа хэһэндээ аргагүй ехэ буян оложо, хойто наһандаа Диваажанай орондо түрэхэб гэжэ найдана гү? Мэдэхын аргагүй. Юрын хүнэй таахын аргагүй, хэдэн дабхар нюуса.

Дубшанай мартаһан үриеэ түлөөд, аягүйрхэһэндөө хүлэршэнхэй газаа­шаа гарахадань, Гарма ахын нөөхил хуушан хара велосипедынь эзэеэ хүлеэжэ, гэрэйнь ханада түшүүлээтэй байгаа һэн.

Б.Оротов.

 

Светлана Целовальниковагай фото-зураг.