​«ЭНДҮҮРХЭГҮЙ СЭСЭН, АЛДАХАГҮЙ МЭРГЭН»

Эртэ урда сагта бүрхэгшэг нэгэ үдэр тэнгэриhээ луугай газарта буугаад, ой со­огуур ябажа ябахадань, ой тайгын хаан Хара баабгай уулзашаба.

- Ши, баабгай, үглөөдэр минии үглөөнэй хоол болохош, ойлгоо гүш! - гэжэ Луу хэлэ­бэ.

- Ойлгоо, ойлгоо, - гэжэ баабгай шангаар харюусаба.

Саашаа ута бэеэ унжагануулhаар яба­тарнь, шоно уулзашаба.

- Ши, шоно, үглөөдэр минии үдын хоол болохош, ойлгоо гүш! - гэхэдэнь:

- Ойлгоо, ойлгоо, - гэжэ хэлэхэеэшье мэдэнгүй шоно хэлэжэрхибэ.

Саашаа унжагалзажа ябатарнь, шанда­ган уулзаба.

- Ши, шандаган, үглөөдэр минии үдэшын хоол болохош, ойлгоо гүш?

Шандаган айhандаа хойто хоёр хүл дээ­рээ бодоод, ташаагаа урда хүлөөрөө тулаад:

- Асуужа болохо гү? - гэбэ.

- Болохол даа, - гэжэ луу номгохоноор хэлэбэ.

Шандаган:

- Ерэнгүй байхада хайшаа юм?

- Болохол даа. Шамайе эдихэ гэhэнээ зу­ража хаяхаб, - гэжэ хэлээд, луу саашаа яба­ба.

Шандаган луугай хэлэhые hайн ойлгобогүй. Хойто үдэрынь ой соогуур гүйхэдэнь, луугай баабгайе барижа эде­эд, хаяhан hэе дээрэ хара шубууд сугларжа байба. Саашаа нэгэ жалгада ошоhониинь, луугай эдеэд хаяhан шонын hэедэ баhал хара шубууд обооролдоно. Шандаган лууда эдюулэнгүй үлэhэндөө ехэдэ бодожо, бэеэ ехэл хүсэтэй амитанда тооложо, бүхы мяха­ша амитадhаа айхаяа болибо.

Бүмбэг-бүмбэг гэжэ гүйhөөр ябатараа, мэхэшэ үнэгэндэ харагдашаба. Үнэгэнэй аманһаа шүлhэн гоожожо, энээниие ямар аргаар амандаа оруулхаяа бодожо эхилбэ. Бэеэ газарта няагаад хэбтэхэдэнь, шандаган үнэгэндэ тулажа ерэбэ. Үнэгэнэй газарhаа гэнтэ бодоходонь, шандаган хойто хоёр хүл дээрээ бодоод, баруун урда хүлөөрөө ташаа­гаа тулаад, үбсүүгээ урагшань хүрхылгөөд, ехэл эрэлхэг зориг гаргаһан янзатай байша­ба. Үнэгэн угайнгаа мэхые гаргажа, шанда­ганда урин дулаанаар хандажа:

- Энэ үдэр, энэ үедэ уулзаhамнай болоо даа, танай бэе элүүр энхэ hайн байна гү? Энэ үдэр ямар ехэ номгон даруу байнат? - гэжэ уран хэлээрээ зулгылhаар, шандаганда дүтэлбэ.

Шандаганда хэлэхэ үгэ олдобогүй. Үнэгэн hүүлээ шарбаhаар, шандаганай ара бэедэ гаража абаад, хурса hоёотой амаараа шандаганай нарин хүзүүгээр хаб байса ха­зажа абаад, хоёр- гурба hэжэрээд, үдэрэй хоол олоhондоо баяртай эдижэ эхилбэ.

Тэнэг муу шандаган үни удаан намнуулангүй, амандамни ороо гэжэ бэеэ ехэ дээрэ тоолоно. Энэ үргэн тэгшэ талада гэдэhээ дүүргэжэ байхадаа, ямар ухаатай сэ­сэн, шадалтай амитан гээшэбиб гэжэ бай­тарнь, огторгойhоо халижа бууһан халзан сагаан толгойтой бүргэд үнэгэнэй толгой хоёр хурса hабараараа бута бажуужархиба.

Халзан бүргэд үнэгэнэй мяха эдижэ са­даад, хадын орой дээрэ баглайжа һууһан шэнэhэнэй эгээл бүдүүн гэшүүhые шэлэжэ hуушаба. Огторгой түргэн саг соо бад хара үүлээр бүрхэжэ, сахилгаан сахилжа, тэнгэ­риин дуун нижаганажа эхилбэ.

Бүргэд огторгойн гүн соогуур ниидэдэг хадаа луутай хани нүхэдбди гэжэ бододог hэн. Шанга бороон орожо, сахилгаан шан­гадаба. Энэ үдэр юундэ луу hүүлээ шангаар шарбанаб гэжэ бодожо hуутарнь, сахилга­ан ялагас гээд, бүргэдэй һууһан шэнэhэн зомгооhон болоод сасаршаба. Иигэжэ хал­зан бүргэдэй ами наһан хосороо бэлэй.

«Эндүүрхэгүй сэсэн, алдахагүй мэргэн» гэжэ дэлхэйдэ байдаггүй гэдэгээр, үнэгэн ехэ алдуу гаргаа ха юм. Шандагаяа үдхэн модод соо оруулаад эдеэ haa, бүргэдэй hабарта орохогүй байгаа ха юм. Үнэгые эдижэ садаһан бүргэд хадын ганса мо­дондо һуугаагүй һаа, тэнгэриин буудалда сохюулхагүй байгаа.

ЭЗЭДhЭЭНЬ СЭСЭН МОРИД

Урда сагта хаанта засагай байха үедэ манай нютагай нэгэ хэды зон мал туужа, Эрхүү хото оробо ха. Тэндэ малаа худалда­жа, мүнгэ зөөритэй болоод байхадаа, хэ­рэгтэй хэрэгсэлээ худалдажа абаад, нюта­гаа бусаха гэжэ түхеэрбэ ха. Нэгэ үбгэжөөл залуу нүхэдтөө харгын орёо гуримда хай­шан гэжэ бэеэ абажа ябахаб гэhэн ойлго­со дабтан-дабтан хөөрэжэ үгэнэ. Энээни­иень хэды шагнаашье haa, хоёр залуушаг хүбүүд түрүүшынхиеэ хото ерэhэн хадаа: «Эрхүү хото хаража үзэхэ байгаабди», - гэл­дээд, моридтоо мордожо ябаха гэхэдэнь, үбгэжөөл: «Хото соо төөрижэ, гай бү бо­логты», - гэжэ баhа дабтаба. «Моритой ха­даа төөрихэгүй байхабди», - гэжэ нүхэдөө найдуулаад, тэдэ хоёр ябаба ха.

Хото хараагүй хоёрой толгойдо олон янзын бодолнууд түрэнэ. Томо үндэр гэрнүүдые хараад: «Эдэ гэрнүүдые яажа баридаг юм?» - гэжэ һанана, ябahаар бай­тараа, түмэр харгын дэргэдэ ерэшоод байба. Нараншье баруулжа, оройшог бо­лошобо. Тэдэ хоёрой эдеэлхэ дураниинь хүрэжэ, бэеынь зобоожо эхилбэ. Түмэр харгы хаража үзөөгүй хоёрнай hанаандаа: «Газар дээгүүр хоёр түмэр шугам юундэ табяатай байха юм гээшэб? Юу хэдэг юм бэ?» - гэжэ гайхалдажа байхадань, нэгэ томошог гэрhээ нилээн һогтуу зоной нэгэ- хоёроороо гаража байхыень хараад: «Эн­дэл орожо, хото гэдэhэнэйнгээ харые да­руулжа эдеэлээд, ород зоной хатуу харые амандаа балгажа үзэе», - гэжэ хөөрэлдөөд, моридhоонь буужа: «Энэ мөөрэтэй сарай­да мориёо уяжархия», - гэлдээд, түмэр хар­гы дээрэ байhан вагондо моридоо уяжар­хёод, хоюулан тэрэ гэртэ оробо ха.

Ниилээн удаан саг соо эдеэлжэ, хатуу харын амта үзөөд, ама халамгай болон­хой, ехэ дорюун юумэд газаашаа гараба ха. Харахадань, уяатай моридыншье, мо­ридоо уяhан сарайшье үгы байхадань, гайхалдаад: «Ямар жэгтэй юм гээшэб, гэ­гээн сагаан үдэр дунда байhан сарай абаад ябашаха ямар шанга хулгайшад гээшэб?! Маанадайш моридые абаашахань юуншье бэшэ байна даа. Эдеэлхэ хоорондо бүтэн сарай задалаад, абажархиха гээшэнь гай­халтайл байна. Манай хулгайшадай мал адуу хулуухаhаа бэшэ, ондоо иимэ гэр байра абаад ябашахань дуулдаагүй даа», - гэлдэhээр, иишэ-тиишээ харайлдажа эхилбэ.

Харайлдahаар байтарнь, ууһан ар­хиин охин гаража, тэдэ хоёрнай hалд гэhэндэл, хоюулан газарта hуушаба ха: «Алин зүгhөө ерээ бэлэйбибди? Хото заа­хан гэжэ hанаhамнай, ашагайл ехэ юм ха”, - гэжэ тэдэ хоёрой хөөрэлдэhөөр байтар, харанхышье болошобо. Арай гэжэ тэдэ хоёр хүйхэр зүгөө ойлгожо, талада хо­ножо байhан нүхэдтөө hүниин тэн багта ябагаар хүрэжэ ошобо ха.

Энэ ушараа нүхэдтөө дууhан хөөрэжэ үгэхэдэнь, оло дахин эндэ ерэhэн үбгэжөөл ойлгожо, нүхэдтөө иигэжэ хэлэ­бэ ха:

- Ямар хулгайшад моридытнай абаад ябашаха hэм даа.

Сарайда моридоо уянабди гэхэдээ, түмэр харгы дээрэ байhан вагондо мори­доо уяат. Паровоз ерээд лэ, тэрэ вагоноо шагтагалаад лэ, ябашоо ха юм!

- Ай-яа-аа, мориднай теэд хайшан гэбэ гээшэб? - гэжэ тэдэ хоёрнай үг-маг гэл­дэбэ.

- Уяатай морид хайшан гэхэб, вагоной ябахада, хойноhоонь хатаржа ошоо бэзэ даа! - гэжэ үбгэн энеэжэ оробо.

Тэдэ хоёрһоо бэшэншье булта энеэл­дэжэ, хохидолдо ороһон хоёроо наадалжа:

- Ород архиин хатууе үзэхэмнай гэлдэ­эд, иимэ юумэндэ оробо гээшэт. Архиин хатуу hайниие хэдэггүй юумэл! - гэжэ хургаараа заажа байгаад, тэһэ энеэлдэбэ.

- Заа, хүрөө! Һайн гэгшээр энеэлдэжэ, зүрхэеэ ханабабди. Манай нютагта түмэр замай байгаагүй хадань эдэ хоёроо на­адалжа яахамнайб? Моридоо шүдэрлэжэ табигты, бэлшэг... Моридтнай ута жоло­огоо таhалаад, танһаа урид ерээд байна! - гэжэ үбгэн зандаран хэлэбэ.

Хоёр хүйхэрэй баярлажа, моридойн­гоо эмээлые абажа, бэлшэхыень табижа байха үедэнь бэшэниинь: «Архи ууһан хүнhээ дээрэ эдэ морид хонолгынгоо га­зарта ерээд байнал. Эдэ хоёрнай төөрижэ, бэеэ зобоогоо юм байна», - гэжэ наадал­ба ха.

Иимэ ушарта ороһон хоёр хүбүүд нүхэдөө гуйжа: «Нютагтаа ошоод, энээн тухай шэхэтэ амитанда бү дуулгыт даа», - гэлдээ юм байна. Теэд муу юумэн модо­ной оройгоор гэhэндэл, энэ ушарынь ню­тагтаа хүрөөгүй ябахадань, дуулдашаhан байгаа бэлэй. Олон зоной аман юундэ ба­ригдаха hэм даа.

Санжа БАНЗАРАКЦАЕВ домоглобо.