​ҮБГЭН ЖЭБЖЭЭНЭЙ МЭРГЭН

ҮЛЬГЭР

I

Урдын ехэ урда, урин элдин саг­та гараһаар гарбалаа мэдээгүй, түрэһөөр түрбэлөө таняагүй, утаариин нүхэн эхэтэй, Үбгэн Жэбжээнэй нэрэтэй үншэн хүбүүн байгаа ха.

Үдэр хоногоор яһажажа, үe дээрээ үндыжэ, борьбо дээрээ бордойжо, ан гүрөөл агнадаг боложо, ангай арһа наймаашадтай андалдажа хубсал­ба, дуулга зэбсэг абаба. Нэгэтэ уулын орьёлоор дүүлижэ ябатараа, зээргэнэ­дэ уяатай зээрдэхэн унага олоһониинь, тэрэнь байтараа долоон жэлдэ гүйжэ эсэхэгүй доёр зээрдэ морин болобо.

Галайнгаа хажууда ёдойжо, гансаа­раа һуухадаа уйдажа, заяатаяа оложо, айл гэр боложо түбхинэхэ гэжэ гараба. Шаралдай мэргэн багшын газаа буужа ерэхэдэнь, тэрэнь шара судараа тата­жа, хитад зурхай зуража, хинажа дүлгэ табихадаа хэлэбэ: “Лабандуу хаанай хүүхэн Лабшалуугаа дангина лаб сохом байна, зүгөөр Шаазгай хаанай хүбүүн Шагшага мэргэн тайжын һамган бол­гохые хэлсээд, һара үдэрынь гараад байна, эрхим эрэ болобол үрдижэ аба­хаш, адаг эрэ болобол алдахаш”, - гэбэ.

Үбгэн Жэбжээнэй яаран гүйлгэжэ ябатараа, ордон сагаан үргөөндэ хоёр улаан басагадтай уулзажа, танилсажа, шатар дойбод табижа, шалижа на­адажа байһаар, гурба хонооб гэжэ гур­бан һара боложо, дүрбэ хонооб гэжэ дүрбэн һара болошоно ха.

Доёр зээрдэ мориниинь эзэеэ хүлеэжэ ядаад, уяһан годли-сэргыень һугалаад, эхэ сагаан нютагтаа эрьен гүйжэ бусана. Үбгэн Жэбжээнэй үe мүсөө шалажа, үндыжэ газаа гараха­дань, уяатай мориниинь үгы байба. Гэмэрэн хараан ябажа, нюргаа үргэлэн гэшхэлжэ, нютагаа ябагаар бусаба.

Уурлажа, барижа мориёо унаһаар, урин һалхинаар урилдажа, хии шэнги хиидэн ябатараа, хоёр хулдай баатар­нуудые залгихаяа намнажа ябаһан ар­бан табан тархитай асуури ехэ мангад­хайтай уулзажа, тэрээниие ерэн тэхын эбэрээр хэһэн елэн шара номоороо харбажа алаад, алмас сагаан һэлмээрээ хара эреэн гүзээень хаха эсхэн саб­шахадань, тэжэгэр гүзээн сооһоонь тэмээтэйшье, тэргэтэйшье, эмээлтэй­шье, ябаганшье хүнүүд субан шууян гаража, юрөөлэй һайханиие баатарта хэлэжэ байба. Тэдэниие гайхан хара­жа, зүүн хармаанаа уудалжа, зэд улаан гааһа гаргажа, баруун хармаанаа уу­далжа, багса улаан дүнсэ гаргажа, ба­глагар хара утааень баруун жабжаараа үлеэжэ, баруун хада манаруулан, зүүн жабжаараа үлеэжэ, зүүн хада манаруу­лан һууба.

Саашаа гүйлгэжэ, долоон мүрэниие гаталжа, далан хүтэлые дабажа, Ла­бандуу хаанай хизаарта хүрэжэ ерэбэ. Саанань ара үбэрые бүрхөөһэн ар­бан мянган адуунай ябахые обёороод ошоходонь, һохор Бороодой адуушан байжа, тэрэнэй адуун соо долоон жэл гүйжэ эсэхэгүй доёр зээрдэ мориёо хүлдөө сагаан бугаагтай хөө хара мо­рин болгожо, табижа орхибо. Удаань тарган тарган байтаһадыень гаргажа эдеэд, баатар нойроор унташаба.

Һохор Бороодой адуушан элдэб олон аргануудые хэрэглэжэ һэрюулжэ ядахадаа, эсэстээ хаяжа, хэбтэһэн Жэбжээнэй хамар дээрэ һандайлаад, амаржа, астайжа һуутараа, алдажа хии табижархихадань, тэрэнь: “Пэй! Газар газарай агаар ондо ондоо байха, яаһан жэгтэй юм гээшэб? Яагаа эхүүн агаар­тай, ямар һонин нютаг бэ!” – гэжэ ду­угараад бодошоходонь, адууша һохор Бороодой арбан хүтэлэй саагуур орон­дог шарбайн шэдэгдэшэнэ.

Үбгэн Жэбжээнэй саашаа ябатараа, Лабшалуугаа басагатай Лабандуу хаа­най бурууша Борбоонтой уулзажа, ха­анай гэртэ ямар уялга дүүргэдэгыень, ямар эдеэ эдидэгыень һуража абана. Бурууша Борбоон хөөрэнэ: “Бүхэли үдэртөө, үдэшэ үглөөнэй үедэ буруу тугал адуулагшаб, үнеэ һаалган боло­ходо, тугал буруу татагшаб, һүни орой болоходо, Лабандуу хаанай хүүхэн Лабшалуугаа дангинын хоёр хүлэйнь улые хэлээрээ долёожо унтуулагшаб. Торхын ногоон үндэр, тогооной шара хюһама, һаба һуулгын зайладаһа, һамгадай үлөөдэһэ эдигшэб”. Үбгэн Жэбжээнэй хэлэнэ: “Иигэжэ зобожо ябанхаар, эндэһээ арилхадаш яаха юм, үбгэ наһан болоо ха юмши, үе мүсөө амаруулыш, хубсаһа хунар үгэхэлби, хоол унда олгохолби, үтэлһэн шинии орондо өөрөө хаанайдаш ошохоб, хэ­дэг хамаг ажалыеш хээд бултыень байхаб”. Бурууша Борбоон баярлаба, үгөөшыень абаба, тиин Үбгэн Жэбжэ­энэй мэргэн өөрөө бурууша болобо. Тииһэн бэеэрээ хубсаһаяа тайлажа, хэтэбшэ соогоо хэжэрхёод, Борбоо­ной дэгэл үмдөөд, бужуутай даагыень хүтэлөөд, тугал буруудыень туужа, ха­анай шэбээдэ оробо ха.

Хаалга орохотойнь адли, ха­маг бүхы хатуу ажалынь эхилнэ, һамгадта хараалгана, хадаруулна. Үнеэ һаалганай дүүрэхэ багта һүүлшын бу­руу татахадаа, хэлыень һуга татажа, үбэртөө хэжэ орхибо ха. Һүнэй ажал дүүрэжэ, һүни орой болоходо, хаанай дангина хүүхэнэй унталгын таһагта орожо, хүдэһэн дэгэлээ тайлаад, хүл үзүүртэнь хэбтэжэ, буруу тээшээ хара­ад, буруунайнгаа хэлэ гаргажа, зөөлэн тээхи хажуугаарнь зохид һайнаар до­лёолгобо. Лабшалуугаа дангинын лаб һайхан аярхажа, дуур-дуур дууража, дуратайхан һажахынь тэдыдэ шэрүүн талаарнь долёолгожо, һэрюулжэ ор­хино ха даа. Лабшалуугаа дангина: “Яа-я-даа! Энэ хэлэншни яагаа шэрүүн болошооб! Зүүн үхэгэй саана зөөхэй байха, эдеэд, зөөлэрүүлээд хэлээ, ерэ!”. Үбгэн Жэбжээнэй бодожо, хорин һуулга зөөхэйень хоггүй болотор эде­эд, үхэгэйнь саанаһаа гарахадаа, үнэн бэеэ бэелээд, үндыжэ гаража ерэбэ. Хаанай басаган хараһаар, хамаг бэень һалганажа, халюун хүнжэлөө тата­ба, булган хүнжэлдөө бухаба. Үбгэн Жэбжээнэй мэргэн үнэн сэхэеэ хэлэ­жэ, гунигтай һайхан үгөөрөө гуулин зүрхыень буляаба, сэсэн урахан хэлэ­эрээ сэдьхэл зүрхыень татаба. Лаб­шалуугаа дангинатай лаб һайнаар танилсажа, татаашье һаа таһаршагүй, матаашье һаа хухаршагүй наһанай нүхэд болохын ама тангаригаа абал­саад, Шаазгай хаанай хүбүүн Шаг­шага тайжа гэдэгтэ хурим түрөөр үгэхэһөөнь хулжаха гэжэ зүбшөөд, халюун хүнжэлдөө хааяба, булган хүнжэлдөө бууяба.

II

Хаанай хүүхэниие харида үгэхэ бэ­лэдхэл түлэг дундаа ябажа байна. Бу­рууша Борбоониие һамгадай бушуу тугалдаа гара гэхэдэнь, тэрэнь таһа арсаба. Нялха багаһаань, хүхэндөө байхаһаань хойшо хүлэйнь ула долё­ожо, энэ болгожо ерэһэн эрхэ данги­нынгаа харида үгтэхэ болоод, хурим хэжэ байхадань, тугал харюулжа ябаха туха аргам үгы, наадан дээрэнь байл­сажа, найрлалсажа жаргахам гэбэ. Ха­раалша һамгад хаанда гомдол бариба. Хаан сухалдажа, хари холын газарһаа хамаг ураг эльгэнэйм хамтаржа ерээд байхада, мууһаа муу гараха, модонһоо хөө гараха гэжэ, минии нэрэ түрэ хо­ёрые бузарлаха болобо, хара шэрэм түрмэ coo хаагты түргөөр абааша­жа гэбэ. Хаан баабайм, хайрлыт гэжэ Үбгэн Жэбжээнэй гуйхаданьшье, хаан: “Хаагты!” - гээд лэ байба. Энэ үедэ Лаб­шалуугаа дангина гүйжэ ерэбэ: “Хаан абам, яалайбта! Хайрата ганса баса­гаяа харида үгэхэеэ байтараа, харса богоолоо хашажа, харгы замыем гу­таахатнайл. Хуримай дүүрэһэн хойно хайшан гэжэ саазалхадатнай танай та­алал байна бшуу! Табиит энэ наһатай болоһон үбгэнөө, наада хурим хараг лэ, намайе юрөөжэ ябаха бшуу!” – гэбэ. Нээрээшье, тиимэ гээшэ ха гэжэ хаан зүбшөөгөөд, табюулба.

Хурим түрэ хүүежэл байна, найр зу­гаа наяржал байна. Хүрьгэн хүбүүнэй хүсые хадамууд туршаха гэлсэбэ. Хаан тиихэдэнь, табин бээрын газарта та­бин сараар үриһэн таглаа ехэ байе тэ­бэнэ зүүнэй һүбын тэн дундуур хар­бажа, үлэн хирээгэй тоншохо үрбыхэ мяхагүй болотор харбажа шадаһан хүндэ хайрата басагаяа үгэбэл найдам­тай һэн ха гэбэ. Тиин хүрьгэн болохоо байһан Шаазгай хаанай хүбүүн Шагша­га тайжа табин бээрын газарта табин сараар бай үреэд, тэбэнэ хадхажа хар­баба ха. Тэбэнэ зүүнэй һүбөөр годли­ёо гаргажа шадабашье, тэрэнь ошожо байдаа гос гэжэ шаагдашаба. Баахар ехэ баатарнууд харбажа туршаба. Ха­анай хэлэһэн ёһоор харбажа шадаһан хүн байбагүй.

Хамаг хүнэй һүүлдэ бурууша Бор­боон үбгэн харбаад үзэхэмни гэбэ, хамаг зоной энеэдэн болобо. «Бай! Боли! Зайл!» - гэлсэнэ. Үбгэжөөл наһатаниинь хэлсэхэдээ: «Гуйранша­шье һаа, эрэ хүн даа, гомдолой мүртэ гэжэ годлёо табяад үзэг лэ», - гэлдэхэ хэбэртэй байба. Борбоон үбгэн харбан гэхэдээ, тэбэнэ зүүнэй һүбөөр тэрд гэтэр гаргажа, табин сараар үриһэн таглаа ехэ байень талхан болотор хар­бажархиба. Баатарнууд сошобо. Дураа гутажа хүрдыһэн Лабандуу хаан да­хижа һорёо үгэбэ даа: “Жаран бээрын газарта жаран шарга нойтон шэнэһэн түлеэ обоолоод, шүдэ шэгшылхэ зомгоолгүй, уйгааг болотор харбаһан мэргэн хүбүүндэ басагаяа үгөө бол ба­хатай һэн ха”, - гэбэ.

Хүрьгэн баатар түрүүлжэ харбаба, биражаш, юрэдөө, харбабагүй. Бэшэ олон баатарнууд соо харбажа шадаһан хүн байбагүй. Хамаг зоной һүүлдэ Бу­рууша Борбоон үбгэн харбахадаа, жа­ран шарга түлеэень шүдэ шэгшылхэ зомгоолгүй, хумхиин тооһон болотор хуу бута харбаба ха. Лабандуу хаан Борбоон тээшэ ёлойжо, уур сухалдаа дарагдажа: “Эргэнэгэй шэнээн ехэ эльгэн хара шулуугаар хүхэ мүнхэ тэн­гэриие хүс байса шэдээд, шэгшы дээ­рээ тогтоожо шадаһан мэргэн хүбүүн басагыем абаг!”, - гэбэ даа. Хүрьгэн хүбүүн түрүүлжэ, баатарнууд булта эргэнэгэй шэнээн томо эльгэн хара шулуугаар огторгой өөдэ хаймадаба. Хүрьгэн баатар хүхэ мүнхэ огторгойе хүс байса тудаба ха. Зүгөөр, һөөргөө унажа ерэхэдэнь, шэгшы дээрээ тог­тоожо шадангүйгөөр унагааба. Олон баатарнууд туршаба, һүүл тээшээ бо­лоходоо, эльгэн хара шулууе өөдэнь шэдэхэһээ байтагай, үбсүүндээш хүрэ- тэр үргөөд, үбдэгтөөш хүрэтэр үргөөд, унагаадаг улад бии болобо. Бултаараа туршаһанайнь һүүлдэ бурууша Бор­боон үбгэн эргэнэгэй шэнээн томо эльгэн хара шулууень үрөөһэн гараа­раа абажа, өөдэнь шэдэжэрхибэ. Хүхэ мүнхэ огторгойе хүс байса тудажархё­од, шулуунайнгаа һөөргөө унажа, шу­уян буужа ерэхэдэнь, шэгшы дээрээ тогтоогоод, тэнсэлдүүлжэ байба ха. Тиин, хаан баабайн айладаһан хатуу тангаригай ёһоор дангинахан басага­яа намда үгэхэ болобол даа гэжэ байба.

Лабандуу хаан зүһэ шарайгаа хобхо татан, буруунай бэлшээридэ хүрөөгүй, боро гүбээ дабаагүй, туга­лай бэлшээриһээ гараагүй, тарагай годо үзөөгүй, арбанай адаг ябаһан, до­лооной доромжо болоһон муухай бого­олдо эрлиг шолмо шүгнэбэ гү гэн, Бор­боондо хэлэбэ, дэрэн шэхэн, дэрһэн шэлбэ Суусагаалжан хүхэ гэргэнтэй урилдаад үзэ гэбэ. Борбоон урилда­ха болобо. Зүгөөр Суусагаалжан хүхэ гэргэнэй хурдан гээшэнь хэлэшэгүй, харбаһан һомон шэнги хажуугаарнь шурд гэжэ урдань орошобо ха даа. Бу­рууша Борбоон мэхэтэй үгэ хэлэжэ, тэрээниие түрүүн байлгана, һүүлдэ ташуураараа Суусагаалжан хүхэ гэр­гэнэй хоёр нарин шэлбээрнь хуха шэдэжэ һуулгажархихадань, тэрэнь дэрһэнэй хажууда ошожо, дэрһээр шэлбэ хээд, дахин гүйхэдөө Бурууша Борбоон үбгэ-ниие хүсэбэгүй.

Лабандуу хаан энэшье удаа Бурууша Борбоондо, барлаг богоол амитанда басагаяа үгэбэгүй. Хушуунай үзүүрээр холболдожо, хормойн үзүүрээр уялда­жа, ураг эльгэн болоһон Шаазгай хаан худынгаа Шагшага мэргэн хүбүүндэ үгэхэ ёһотойб гэбэл даа. Тиин найр наадан дүүрэжэ, хуримта басаганай мордохо саг сэг болобо. Лабшалуугаа дангинын унаха мори һунгахаяа хаан ара үбэрые бүрхөөһэн арба мянган адуун соо харахаяа ошобо. Һохор Бо­роодой адуушан хэлэнэ: “Адуунаймнай аха заха алтай шаргагшанһаа түрэһэн, үһэн бүридөө үзэгтэй, үe бүридөө там­гатай, өөдэ таби — үндэгэн жороо, уруу таби — уһан жороо, хүлдөө сага­ан бугаагтай, хөө хара морин байнал даа!”, - гэбэ. Хаан һэжэглэжэ, ондоо нэгые шэлүүлхэ гэбэ. Зүгөөр басага­ниинь таһа арсаба: “Хаан абам, яа­лайбта! Хайрата ганса үрэеэ хари хо­лын орондо хадамда үгэхөө байналта, нюуртаа үһэтэй мориёо намһаа юундэ харамнаабта! Муухан мори унуулжа, хаан хүнэй басаганби гэжэ хадамдаш ошоһонойм хэрэггүй!”. Хаан зүбшөөхэ баатай болобо.

Лабшалуугаа дангинаяа ямбатайга­ар мордохуулба. Хаанай хүүгэдэй сэн­гэдэг алтан хүүргэ дээгүүр сэнгүүлхэ гэжэ ябуулба. Амитан зониинь хүүежэ, амадан угтан гүйлдэбэ.

Бурууша Борбоон үбгэн ноё­дой хүбүүдээр шоолуулжа, хашаг­дажа, мүнгэн, удаань түмэр, модон хүүргэнүүд дээрэ түлхигдэжэ унана. Тиин хүүргэ доро орожо, хэтэбшэ­еэ уудалжа, хамаг хубсаһаяа гаргажа үмдөөд, модон хүүргэ дээрэ гараба. Модон хүүргэнь даангүйгөөр, хухар­жа унаба. Түмэр хүүргэ дээрэ гараба. Түмэн амитанай ябахада, хүдэлөөгүй байһан хүүргэ хүхинэжэ хотойбо. Мүнгэн хүүргэ дээрэ гараба. Мян­ган амитанай ябахада, нахиигаагүй байһан хүүргэ нижаганажа найгаба ха. Алтан хүүргэ дээрэ гараба. Мянган баатарай ябахада найгаагүй байһан хүүргэ намаг шэнги намхалзаба. Хүн амитан һүрдэжэ, хүлөө олонгүй зайла­на.

Үбгэн Жэбжээнэй мэргэн үнэн шэдиеэ гаргажа, мойһоной тобшын шэнээн монсогор улаан сог болоод, Лабшалуугаа дангинын унажа ябаһан мориной ууса дээрэнь няалдашаба. Үһэн бүридөө үзэгтэй, үe бүридөө там­гатай, хүлдөө сагаан бугаагтай хөө хара хүлэгынь улаан бурмаар турья­жа, ухаа тооһоор тиирэжэ, баатарнуу­дыень унагаагаад, тармажан үүлэнэй таһархайгаар, һэмжэн үүлэнэй һии- мэрхэйгээр огторгойдо дэгдэшэбэ. Хойноһоонь хаанай эльгээһэн салир булад хушуутай Самсаал гэргэншье туһалжа шадабагүй, хосорбо.

Хурим дээрэ сугларһан хэдэн мян­ган амитан, гэмэр гутар гэлдэһээр, гэр гэртээ тарабад ха. Шаазгай хаанай хүбүүн Шагшага тайжа гэдэгнай шам­бай шара номоо агсаад, шаргал азарга­даа мордобо. Лабандуу хаан хадамынь ласатай ханзаяа нээжэ, суранзан сагаан һэлмэ, сула мүнгэн хуяг хоёроо гарга­жа үгөөд, гушан сагаан баатараа, гурба мянган сэрэгээ харгын хани гэжэ үгэбэ, хариин дайсаниие даража, хайрата үрыем асараарай гэжэ захиба.

III

Үбгэн Жэбжээнэй мэргэн Лабша­луугаа дангинаяа асаржа, ашата бур­ханаа түшэжэ, ан бун гэжэ түбхинэбэ ха. «Үбгэн Жэбжээнэй мэргэнэй үни удаан үгы байжа, агнуури таһалдаһан үедэ арын ан гүрөөл үдэжэ, арадаа баг­тахаа болёод, үбэрэй ан гүрөөл үдэжэ, үбэртөө багтахаа болёод, үһэ нооһоо эдилсэжэ байна» гэһэн һураг дуулдаба ха. Үбгэн Жэбжээнэй мэргэн агнуури­да гарана. Булга шэлүүһэ ганзагалаад, бусажа гэртээ ерэн гэхэдэнь, гэрэйнь һуури дээрээ буурсаг үрмэдэһэн, гэ­жэгэнээ халаахай ургашаһан, гэдэргээ унашамаар байба ха. Гэр байрам яаһан гээшэб? Гэр бүлэм хаана гээшэб? Дэ­эрмэшэн-тонуулшан ерэжэ, дээрмэ­дэбэ, алаба гээшэ гэн уруугаа хаража уйлан ябатараа тодхожо орхиһон тул­га дороһоо бэшэг оложорхино. Энэнь Лабшалуугаа һамганайнь бэшэһэн бэшэг байба ха. Тэрээн сооһоо Шааз­гай хаанай хүбүүн,Шагшага мэргэн тайжын гушан сагаан баатартай, гур­бан мянган сэрэгтэй гэнтэ ерэһыень ойлгобо. Һамганиинь бэшэнэ:“Гарай хүсөөр барижа, намайешни абааша­бал. Миниингээ хойноһоо ошоһонойш туһаш үгы гээшэ ха даа. Шагшага тайжа гэдэгэй шадал хүсэниинь айхабтар: да­лан долоон шарга дабирхайтай түлеэ галдажа, сог дээрэнь унтана. Шагша­га тайжын байхада шиниим ерээгүй болоо даа, шортоо алуулшаха байгаа хаш. Урда уулын хаяада, орьёл байсын хүмэгтэ, арбан жэлдэ гутахагүй ам­тан эдеэ хадагалаа һэм, абажа тэрэни­ие эдеэрэй! Амгалан мэндэ ябаарай!”. Бэшэгынь уншаад, Үбгэн Жэбжээнэй мэргэн үтэр түргэн ой ошоод, далан до­лоон шарга дабирхайтай түлеэ отолжо, доёр зээрдэ моринойнгоо һүүлдэ шэ­рэжэ асараад, сог болотор шатаагаад, дээрэнь унтаад үзэбэ ха. Үглөөгүүр бо­доод гайхаба. Эрэ хүнэй унталга гээшэ иимэ байгаа юм байна гэн мэдэхэдээ, Шаазгай хаанай хүбүүн Шагшага тайжа гээшэмнай бараг баатар байгаа ха гэжэ бодоно.

Шагшага тайжын эндэһээ саашал­хадаа, хоноһон һууридань ерээд, иимэ бэшэг олобо: “Инаг хайрата Жэбжээ­нэйм, намай нэхэжэ ерээбэл, эндэһээ һөөргөө бусаарай. Энэ Шагшага тай­жымнай эди шэдинь аймшагтайл: эбэр шара номонойнгоо хүбшые хүндылжэ табяад, хүбшэ дээрээ унтанал. Ми­ниингээ хойноһоо нэхэнгүй, мэндэ һайхан ябаарай!” Өөрөө туршажа үзэхэ гээд, ерэн тэхын эбэрээр хэһэн елэн шара номонойнгоо хүбшыень Жэбжээ­нэй мэргэн хүндылжэ табяад, дээрэнь гаража унтаба, эрэ хүнэй унталга гээ­шэ иимэ ха юм гэжэ эндэ һая мэдэбэ.

Хоёрдохи хоноһон газартань олоһон бэшэг соонь иимэ үгэнүүд байба: “Ша­азгай хаанай хүбүүн Шагшага тайжа гээшымнай шадал хүсэн хоёрынь шам­тай жэшэхээр бэшэл: зэбэеэ өөдэнь хадхажа, зэбынгээ үзүүр дээрэ унтаад мордобол даа!” Үбгэн Жэбжээнэй мэр­гэн баһал зэбынгээ үзүүр дээрэ унтаад, амараад бодобо.

Гурбадахи хоноһон галдань хүрэжэ, иимэ бэшэг олобо: “Миниин­гээ хойноһоо нэхэжэ мордобо гэжэ шамайе асатай модоной һалаа дээрэ алаг шаазгайнууд шаханабал. Хайран үбгэн Жэбжээнэйм, халаг хухы, наана­арай. Үнөөрөө, миниингээ хойноһоо нэхээб гэжэ ябаа һаа, эндэһээ тэхэри­жэ бусаарай! Агар занданай намаа соо амтан эдеэ орхёолби - абажа эдеэд, харяарай даа! Шаазгай хаанай хүбүүн Шагшага мэргэн тайжын хүсэтэй гэ­дэгынь хэлэшэгүй, шэдитэй гэдэгынь сэгнэшэгүй: тэбэнэ зүүнэй үзүүрые өөдэнь хадхаад, тэрээн дээрэ гаража, үрөөһэн хүлөөрөө гэшхэжэ, үдэр боло­тор зогсоод, мэдэншьегүйгөөр мордо­бол, Миниингээ үгые дуулаарай! Мэн­дэ ябахашни үнэтэйл, мэлзээгүйгөөр бусаарай!”. Үбгэн Жэбжээнэй мэргэн туршажа бэеэрээ үзэхэдөө, эрэ хүн яба­ха тумаа, эрдэни элэхэ тумаа гэдэг, эрэ хүнэй бэеэ заһажа, эршэ хүсөө һорихо арга иимэл байгаа юм байна гэжэ ойл­гобо.

Доёр зээрдэ мориёо долоо дахин ташуурдаад, дорюун шангаар дуула­жа, дуулим дайдые дорьбоон, түргэн гүйдэлөөр гүйлгэжэ, түлгын шэнээн шабхай түгдэ түгдэ шэдүүлбэ...

IV

Тиигэжэ ябатараа, ара үбэрые бүрхөөһэн арбан мянган адуунай атарлан ябахые хараба ха. Хажуудань гүйлгөөд ерэхэдэнь, хаража адуулжа ябаһан Алсаадай һахагар адууша ама­даад хүрөөд ерэнэ. Энэ хэнэй адуун бэ гэжэ һурахадань, тэрэнь: “Шаргал һүрэгөөр хүйлэһэн Шаазгай хаанай адууе танихагүй ябаһан тархи муутай амитамши! Яба саашаа арил!”, - гэбэ. Эсэстээ, Үбгэн Жэбжээнэй мэргэн Ал­саадай һахагар адуушые ганзагадань хүлижэ уяад, хаанайнь гэр руу хаанда, хаанай хүбүүндэ, Лабшалуугаа дангина­да өөр тухайгаа дуулгахыень ябуулба.

Алсаадай һахагар арай голтойхон хүрэжэ, хараһан үзэһэн хоёроо хаандаа дууһан хэлэбэ. Шаазгай хаанай шарай шара ногоон боложо, Шагшага мэр­гэн тайжаяа шамдуу түргэн дуудажа, үхэмэр муухай дайсаниие үгы хэжэ ерэ­хыень захирба. Зүгөөр Шагшага мэргэн тайжа этигэбэгүй: “Эдирхэг залуу ангу­ушан наадалжа гасаалаа юм бэзэ, На­шан шара баатараа эльгээебди”, - гэбэ.

Нашан баатарай ерэхэдэ, Үбгэн Жэбжээнэй мэргэн номоо абажа, нэ­гэл дахин тамшаалгаба. Тэрэ баата­рынь найман хүтэлэй наагуур, долоон хүтэлэй саагуур домбото нуурай оёор уруу орондоглон хиидэжэ, орогүй оро­жо үхэбэ.

Үбгэн Жэбжээнэй мэргэнэй саа­шаа мордожо ябатар орбогор харахан гэрһээ утаан урьяжа байба ха.

Гүйлгэжэ ерэхэдэнь, һахалаа сайһан үбгэн һаншагаа сайһан хүгшэн хоёр хооһон сайгаа уужа, уруугаа хаража уйлалдажа, өөдөө хаража гэгэлдэжэ, уйтай гашуутай һуунад ха. Тэрэ хоёрые харахадаа, Үбгэн Жэбжээнэй мэргэн өөрөө мэдэнгүй уярба. Үбгэн Жэбжэ­энэй мэргэн хэлэбэ: “Үүдээрнь хараад үнгэрэнхаар гэртэ орожо, болоһонһоо ама хүрөөд, бууралһаа үгэ дуулаад яба­бал дээрэ гэжэ досоогоо бодоод, гэртэ танай ерэбэлби, үүдыетнай татажа ороболби”. Үбгэн хүгшэн хоёр гайхал­саад: “Энэ орон нютагта эзэлэгдээд нүүжэ ерэһээр эгсэ гушан жэл боло­обди. Энэ гушан жэл соо үүдыемнай татажа, боһогыемнай алхажа, нэгэш хүн ороогүй юм. Орбогор гэрыемнай голонгүй, орожо манайда ерэһэн ямар ороной хүбүүмши? Ямар хэрэгээр яба­абши?” Шаазгай мэргэн хаанай Шагша­га тайжа хүбүүнтэй эрхын шэрүүгээр эмирэлсэжэ, ээмэй шалаа гаргалсахаяа иишэдэ зориһоноо Үбгэн Жэбжээнэй мэргэн дуулгаба. Һаншаг сагаан хүгшэн һанаата үнөөтэ боложо, шандаганай шабардама, шанагын байма үдхэн шара улаахан сайгаа шанажа уулгаба. Сайлажа Жэбжээнэйн садахада, сагаан һахалтай үбгэн мүнгэн юрөөлөө үгэжэ, мүнхэ заабаряа хэлэбэ: “Наһаншни эдирхэн байна, шуһаншни халуухан байна, яһаншни уяхан байна. Шаазгай хаанай хүбүүн Шагшага тайжа гээшэм­най эрэ бэеэ гүйсэһэн, эршэ хүсөө зан­гиржа, эрын эршэтэн гэгдэһэн, хүнэй хүсэтэн болоһон баатар байна гээшэл даа. Залуу нүхэрни, ойлгоорой, зангаа дорохон барижа, түбшэн даруу ябаа­рай! Түрүүлжэ бү харбаарай! Нюдэнш­ни галтайхан, сохошни согтойхон, солбон хүбүүн байнаш даа! Зориһон хэ­рэгээ бүтээжэ, зон амитанда туһалжа, золтой һайхан ябаарай! Ябаһан хэрэгээ бүтээжэ, ядаһан амитанда туһалжа, ям­батай һайхан жаргаарай! Дайгаа дара­жа бусаарай! Даагаа һүүлдэн ерээрэй! Дархан солоёо нэрлүүлээрэй!”

Үбгэн Жэбжээнэй мэргэн юрөөл за­абарииень дуулаад, омогтой дорюун ябажа, Шаазгай хаанай хүбүүн Шагша­га тайжын газаа гүйлгэжэ ерэбэ. Тиин үглөөнэй улаан наранаар Болзоотын боро толгой дээрэ эрхын шэрүүгээр эмирэлсэхэеэ, ээмэй шалаа гаргалсаха­яа хэлсэбэ.

Үглөөдэрынь болобо. Шаазгай хаа­най хүбүүн Шагшага тайжын эльгээһэн гурба мянган сэрэгүүдэй, гушан сага­ан баатарнуудай алаха гэжэ ерэхэдэ, Үбгэн Жэбжээнэй мэргэн унтаһанаа һэрибэгүй. Эзэнээ һэргээжэ ядаад, до­лоон жэл гүйжэ эсээгүй доёр зээрдэ мориниинь турьяжа толо татуулжа, марьяжа мана татуулжа, гурба мянган сэрэгыень, гушан сагаан баатарыень түглэ түгсүүл соогуур төөрюулжэ ор­хибо ха даа. Улаан наран мандахалаар уняар манан дэгдэжэ, Шаазгай хаанай хүбүүн Шагшага тайжын сэрэгүүд да­хяад тойрожо бүһэлбэ. Доёр зээрдэ мориндо добтолжо ерэһэн дайсаниие тулаха арга байбагүй - үхэһэн шэнге­эр унтаһан Үбгэн Жэбжээнэй мэргэнээ үдьхэлжэ, сабшажа байгаад, хазажа һэрюулжэ ядаба, уйдхартайгаар уйла­ба ха. Бүлхэгэр харанууд нюдэнһөөнь нэгэ дуһал уһан Үбгэн Жэбжээнэй мэргэнэй үрөөһэн шэхэ уруу дуһаба. Одоол тиихэдэнь, Үбгэн Жэбжээнэй мэргэн үндыжэ бодожо ерэбэ ха. Үбгэн Жэбжээнэй мэргэн ерэн тэхын эбэрээр хэһэн елэн шара номоо абажа, гурба дахин тамшаалгаба. Гурба мянган сэ­рэг һүрдэжэ үймэжэ гүйлдэбэ, үлөөшэ гушан сагаан баатарынь губхин даб­хин ерэбэ. Дахин татажа харбахадань, гушан сагаан баатарнууд гурил тооһон болошобо ха.

Үбгэн Жэбжээнэй мэргэнэй Ша­азгай хаанай хүбүүнтэй урда урдаһаа тулалсаха, харбалдаха сагынь болобо. Шагшага тайжа хэлэбэ: “Хүнэй эхэнэр­тэ обтожо, хүсэжэ ерэһэн нохой харба түргөөр!”. Үбгэн Жэбжээнэй мэргэн үe мүсөө тэниилгээд, номоёо дэлеэд бай­тараа, төөнтэй буурал үбгэнэй түрүүн харбажа болохогүй гэжэ хэлэһэн за­абариие гэнтэ дотороо һанажархиба. Тиин Шаазгай хаанай хүбүүн, Шагшага мэргэн тайжа, номоёо дэлижэ, Үбгэн Жэбжээнэйн тархиие таһа харбажа ор­хино ха. Монсогор тархиингаа унахада, малгайм унаба гэлэй гээд, өөрынгөө шэди гаргажа, үбһэнэй үеэр залгалда­ад, харбаһан годлииень хам шүүрэжэ баряад, эмээлэйнгээ урда бүүргын эрмэг дээрэ хадхажархиба, тиин хаш­харба: “Эй, баарма! Һохор нохой! Энэ бэеыемни тудажа харба! Эмээлыем бү эбдэ!”. Өөрөө тиигээд харбаба. Монсо­гор хара тархииень могсо таһа харбаха­дань, Шагшага мэргэн тайжа шэдеэрээ баһа залгалдаад, харбаһан годлииень барижа, хамсыдаа һэтэ хадхажархё­од, хашхарба: “Хубхай хооһон нохой! Хубсаһыем бү хахалыш! Харбажа шада­ха юм бол, хаража бэеым харбыш!”

Ээлжээгээр хоюулаа харбаба, эсэ­тэрээ сусатараа харбалсаба. Алалсажа ядахадаа сабшалдаад үзэбэ, жадаар хадхалсаба, һэлмээр сабшалсаба, са­хюур шулуун болоод, сахилдаад үзэбэ - алиш аргаараа тэмсэхэдээ, алалса­жа хоюулан шадабагүй. Эсэстээ, уна­жа ябаһан моридоо тэнгэриин тээгтэ гаргажа, тагнуулшан болгожо табяад, ташуурайнгаа бүреэгээр тамхияа хоо­рондоо залалсажа, буруу зүб харалса­жа, бургай нюдөөр гэтэлсэжэ, амаржа хоюулан һууна ха. Тэнсэлдээд, амар­жа һуухадань, хоёр баатарнуудай мо­ридууд эзэд эзэдтээ хаана хэнэйнь һүнэһэнэй байһые заажа үгэнэ, год­лиёо тэрээ руу шэбшээд табихыень дурадхана. Баатар бүхэн номо годли­ёо шэбшээд, нүгөөдэ баатараа алаха­яа нэхүүл болгожо, һүнэһэн тээшэнь табиба. Тиин хоёр баатарнууд хонхи­нон ошоһон һомонойнгоо хойноһоонь һарабшалан хаража һуунад. Ошоһон һомоёо хүлеэжэ, гурбан хоног хоюулан гунигтай дуугай һууба ха.

Дүрбэдэхи үдэртэ дүүеэн шууяан дуулдажа, үглөөнэй улаан наранаар Шагшага тайжын годли шадалаа ба­рагданхай ерэбэ, хоёр улаан басагадай һаалта хэһыень хэлэбэ, баатарайнгаа даабари дүүргээгүйгөө дуулгаба.

Жэбжээнэй мэргэнэй годли жэн­гинэн эршэдэн ерэбэ, тиин олон ехэ гасалангуудые дабаһанаа, Шагша­га тайжын һүлдые эрьюулжэ, арай­хан бариһан тухайгаа тодорхойгоор хөөрэбэ. Шагшага мэргэн тайжа шадал хүсэеэ бууража, шарай зүһөө хубилаад, уруу дуруу боложо, уйдхартайгаар хэ­лэбэ: “Эрхим эрэ бол, унажа ябаһан мо­риием ойромни сохижо алаад, нэгэ жо­лоогойм үзүүрые нэрэгүй хургандам дүнгөөд, тохомыем дэбдижэ, эмээлы­емни дэрлүүлээд, номо һаадагыем эб­дэжэ, нюур дээрэмни табяад, ябаха хүн бэзэш даа! Адаг эрэ ябаа һаа, алаһандаа намайе хүхижэ, унажа ябаһан морин­дом, үргэлжэ ябаһан һаадагтам олзуур- хажа абаашана бэзэш!”, - гэжэ аргаахан дуугараад, ами табижа үхэбэ. Үбгэн Жэбжээнэй мэргэн үхэһэн дайсанаа хүндэлжэ, үгөөрнь бултыень хэбэ.

Цыденжап ДОНДУБОН (Ц. ДОН).

БАСАА Валера

прозо болгожо найруулба.