​АРАДАЙМНАЙ БАЯЛИГ, АРШААНАЙ ДУҺАЛ

Апрель һарын аятай намжаахан үдэрнүүдтэ Түнхэнэй аймагта Россиин Уран зохёолой жэлдэ дашарамдуулагдаһан хэмжээ ябуулганууд үндэр хэм­жээндэ үнгэрбэ. Тус хэмжээнүүд аймагай захиргаа­най толгойлогшо А.Г. Самариновай, депутадуудай Соведэй түрүүлэгшэ А.В.Сыреновэй, социальна талаар толгойлог­шын орлогшо В.С.Морхоевагай дэмжэлгээр эмхидхэгдэһэн байна. Мүн лэ энэ хэрэгтэ буряад хэлэнэй багшанарай, со­елой зургаанай, аймагай номой сангай, “Саяны” сониной редакциин, һуралсалай таһагай хубитаяа оруулһаниинь дамжаггүй. Саяан үндэр уулын хормойдо түбхинэһэн түнхэнөөрхинэй баян дэлгэр сэдьхэлтэйнь, бэлиг талаанга­ар элбэгынь мэдээжэ ха юм даа.

Мүнхэ Сарьдагай нэрэмжэтэ литературна нэгэдэлэй түүхэтэ зам

Аяар холын 1936 ондо Хэрэнэй һургуулида уян­гата поэт Дольен Мадасон “Түнхэнэй хабар” гэжэ уран зохёолдо дуратайшуулай, эхилэн бэшэгшэдэй бүлэг нээжэ, 5-6 классуудай хорёод шахуу үхибүүдые суглуулһан тухайнь элитэ поэт Лобсон Тапхаев бэшэһэн байдаг. Тэрэ кружогто педагогикын эрдэмэй кандидат, багша, фронтовик С.Г. Дугаров, бэ­лигтэй багшанар болоһон Д.Ш.Будаев, Ш.Д.Санжеев, Д.С. Манзарханов, поэдүүд Ц.Зарбуев, Д-Н. Машкинов, Д.Сордохонов (булта Эсэ­гын дайнһаа бусаагүй) эгээл эдэбхитэй гэшүүдынь бай­гаа.

Табяад онуудта Хэрэнэй һургуулида Н.А. Тулусоева буряад хэлэ заахадаа, тэрэ кружок үргэлжэлүүлһэн юм. Надежда Арсентьевна табя­ад гаран жэлэй туршада тус һургуулида хүдэлжэ, арадай багша гэһэн үндэр нэрэ зэр­гэдэ хүртэһэн юм. Кружог­тонь Борис Сыренов, Лобсон Тапхаев, Илья Намсараев гэг­шэд ябажа, “Түнхэнэй хабар” гэжэ гар бэшэгэй журнал үргэлжэлүүлһэн байна. Эдэ хүбүүднай һүүлдэнь бэлиг ехэтэ зохёолшод боложо, бүхы дэлхэйгээр суурхаха гэжэ хэн тиихэдэ мэдэхэ бэ­лэй?

Саг жэлэй ошоходо, “Түн- хэнэй хабар” Мүнхэ Сарь­дагай нэрэмжэтэ литера­турна нэгэдэл болотороо һалбараад, СССР-эй, Россиин Уран зохёолшодой, Журна­листнуудай холбооной 16 гэшүүдые һурган гаргаһан арюун һайхан замтай юм. Арадай поэт Лобсон Тапха­ев тус нэгэдэлые 14 жэлэй туршада хүтэлбэрилхэдөө, Буряадай Уран зохеолшо­дой холбоон, “Байгал” жур­нал, номой хэблэл, респу­бликын газетэнүүд, радио болон телевиденитэй нягта холбоотойгоор ажалаа ябу­улдаг байһанаа “Саяанай са­маряан” гэжэ ном соо тэмдэ­глэнэ: “Николай Дамдинов, Цэрэн Галанов, Дондог Ул­зытуев, Мэлс Самбуев болон бусад олон ахашье, үетэншье нүхэдэй саг соонь хэһэн дэм­жэлгэ һанангүй яахабибди?! Түнхэнэй эхилэн бэшэгшэд республикын залуу уран зохё­олшодой конференцинүүдтэ хабаадалсажа, зохёолнуудаа зүбшэн хэлсүүлээ, магтуул­хань магтуулаа, дэмжүүлхэнь дэмжүүлээ, холо, ойрын семи­нар зүблөөнүүдтэ эльгээгдэ­жэ байгаа. Илангаяа И. Намса­раев, Э. Манзаров, Ж. Юбухаев, Б. Романов гэжэ залуу үетэн энэ азада хүртэһэн байна”. Лобсон Тапхаевай бэшэһэн эдэ мүрнүүдэй саана ямар эршэтэй, сог зали ехэтэй ажал, хүтэлбэрилэгшын бэ­лиг харагдана гээшэб?!

Лобсон Тапхаевай удаа элитэ поэт Борис Сыренов, тэрэнэй һүүлдэ һая болотор Жорж Юбухаев тус нэгэдэ­лые хүтэлбэрилһэн байна. Ж.Юбухаеваймнай хүндэ үбшэндэ нэрбэгдэжэ, наһа бараһаниинь голхормоор лэ даа. Һүүлэй үедэ Мүнхэ Сарьдагай литературна нэ­гэдэлэй дали дороһоо ялас гэмэ бэлигтэй зохёолшод гараа һэн. Нэрлэбэл, Рос­сиин Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн, Буряадай, Россиин габьяата эмшэн А.Д. Прушенов, Николай Дамди­новай нэрэмжэтэ шангай лауреат Лопсон Гергенов, Россиин юрэнхы һуралсалай хүндэтэ хүдэлмэрилэгшэ, “Эр­хим багша” гэһэн мүрысөөнэй “Дундаршагүй далай” гэжэ но­минациин лауреат, Мухар-Шэ­бэрэй аймагай хүндэтэ эрхэтэн Е.Г.Цыбикжапова, залуу уран зохёолшодой 15-дахи конфе­ренцидэ хабаадагша Е.Д. Шенхорова, юрист мэргэ­жэлтэй Б.Д. Зурбаев, Арша­анай лицей-интернат алтан медаляар дүүргэһэн, психо­лог мэргэжэлтэй Наталья Сыбенова гэгшэд болоно.

Мартагдашагүй уулзалганууд

Уран зохёолой жэлые нэ­элгэнэй түсэб табигдажа байха үедэ аймагай депута­дуудай Соведэй түрүүлэгшэ А.В. Сыренов тон гүнзэгы удхатай дурадхал оруулһан юм. Нэн түрүүн урдаа хараха аха захатан, нэрэтэй соло­той уран зохёолшодоо ури­ха тухай хэлэхэдээ, ургажа ябаа “улаан бургааһаднай”, мүн лэ холо, ойро нютагу­удаймнай хүн зон заатагүй элитэ уран зохёолшодоо­роо уулзажа, тэдэнэймнай зохёолнууд зэдэлхэ еһотой гэжэ тэмдэглэһэн байна. Тиимэһээ апрелиин 2-ой үдэр уран зохёолшодоор, багшын ажалай ветерануу­даар уулзалганууд болобо.

Тоорын дунда һургуулида Шулуутын, Далахайн, Зуун Мориной, Тоорын шаби­нар, багшанар, түрэлхид «Уран шүлэгэй долгин дэ­эрэ» гэһэн уулзалга бэлдэ­бэ. Энэ уулзалгада аймагай захиргаанай түлөөлэгшэд Ю.А.Хоренов, А.В.Сыренов, наһатайшуулай Соведэй түрүүлэгшэ Л-Д.Д.Сыренов, эрдэм һуралсалай таһагай дарга Ч.Л-Д. Сыренов, ай­магай номой сангай дарга Э.Д.Ардуева, “Саяны” сони­ной редактор С.Шагдурова, литературна нэгэдэлэй гэ- шүүд, багшын ажалай вете­ранууд хабаадаба.

А.В.Сыренов (поэт Борис Сыреновэй хүбүүн, айма­гай депутадуудай Соведэй түрүүлэгшэ) тус уулзалга нээхэдээ, манай ажабайдал­да уран зохёолой үүргын ехэ байһан тухай хэлэбэ. Имаг­тал Мүнхэ Сарьдагай (Бу­дажаб Найдаковай) түрэһэн гараһан тоонто нютагһаань юрэ бэшэ эхилбэбди гэжэ тэмдэглэбэ. Түрэл хэлэн дэ­эрээ уран зохёолоо уншажа, мэдэжэ ябахые уряалба. В.Ж. Тулаев Мүнхэ Сарьдагай ли­тературна нэгэдэл тухай бо­гонихоноор хөөрэжэ үгэбэ. Е.Г. Цыбикжапова уран гоё­ор өөрынгөө шүлэг уншаба. Хабаадагшад уран шүлэгэй долгиндо үлгыдүүлэн, сэдь­хэл хүдэлмэ жэгтэй оршо­лондо хужарлан байгаа бэ­лэй. Далахайн 2-дохи ангиин Головащенко Никита гэжэ хүбүүн “Би буряадби” гэһэн шүлэг сортоотойхоноор ун­шан, нэрьемэ альга ташал­ганда хүртэбэ.

Далахайн эхин классуу­дай һурагшад Ц-Б. Бадмае­вай зохёолоор “Ямар хэлэн баян бэ?” гэһэн зүжэг хару­улжа, сугларагшадые ехэл энеэлгэбэ даа. Тоорын, Зуун Мориной үхибүүд Ж. Юбу­хаевай, Э. Манзаровай, Ц. Зарбуевай, Е. Шенхоровагай, А. Прушеновэй, Мүнхэ Сарь­дагай, Лобсон Тапхаевай шүлэгүүдые уншаба, хатар харуулба, дуу дуулаба. Хараг­шадай дура буляаһан Амга­лан Янданов Лобсон Тапха­евай “Түнхэн тухай минии үгэ” гэжэ шүлэг уншахадань, олоной нюдэнһөө нелбоһон эзэлүүдгүй дуһахаяа һанаал хаш. Республикын, регион хоорондын “Эдир Будамшуу”, “Гэсэр” мүрысөөнүүдэй илаг­ша Амгалан хүбүүнэй хүн зо­ной сэдьхэлэй хүбшэргэйе дайража, гүйсэдхэжэ байһан юумэнэйнгээ удхые ялас гэ­мээр харагшадта дамжуулжа шададаг бэлиг талаангаарнь омогорхомоор.

Жэмһэгэй дунда һургуулида Охор-Шэбэрэй, Харбя­ангуудай зонтой уулзалга “Уран үгын дээжэһээ ам­сая, нүхэд!” гэжэ уряа доро үргэлжэлбэ. Эндэ айлша­дые аргагүй баян, зохидоор эмхидхэгдэһэн үзэсхэлэн хүлеэжэ байба. Майсаан Ал­сыевай, Борис Сыреновэй, Илья Намсараевай, Баяр Ду­гаровай, Баатар Романовай, Лопсон Гергеновэй, Жаргал Жербаевай зохёохы замаар дэлгээгдэһэн хэрэгсэлнүүд тон һонирхолтой байба.

Ахамад классай шаби­нар Ж. Никифоров И. Сыде­нова хоёр абьяастайхана­ар үдэшэеэ хүтэлбэрилбэ. Аргагүй дулаахан оршон байдал соо сугларһан гур­бан нютагай хүн зон үнэн зүрхэнһөө оролдожо, багша­нартайгаа, шабинартайгаа хамта дуу, хатар, шүлэг, зүжэг табиба. Үндэр тэгшэ бэе­тэй ахамад классай хүбүүд тайзан дээрэ гараад, Бо­рис Сыреновэй шүлэгүүдэй мүрөөр “Намда бии” гэһэн композици харуулхадань, уран зохёолшын гэрэл зура­гууд урдашни амиды мэтээр миралзажа байхадань, нээ­рээшье, энэ хүн дундамнай байна алтай, ямар шанга мэдэрэл түрүүлһэн зохёол гээшэб гэжэ олон хүн һанаа ёһотой. Жэмһэгэй багшана­рай вокальна бүлгэмэй Бо­рис Сыреновэй композитор Юрий Ирдынеевтэй бэшэһэн “Түнхэнэй вальс” дуулаха­дань, омогорхол түрэжэ бай­гаа бэлэй.

Нютаг нугынгаа хүнэй бэлиг талаангаар омогорхо­жо, тэдэ зонһоо жэшээ аба­жа ябахые Охор-Шэбэрэй һургуулида һургадагынь эндэ эли тодоор харагдаатай байба. М. Алсыев, Б. Дугаров, Б. Романов, Л. Гергенов, Ж. Жербаев гэгшэднай бага­ханшье һаа, буян хэшэг ехэтэ энэ нютагһаа гараһан бшуу. Эгээл тиимэһээ М.Алсыевай үльгэр нэрлэгдэһэн һургуулиин 6-дахи ангиин һурагша Гергенов Жамса, сэсэрлигэй аляа жаахан Ошорова Аяна Б. Романовай “Жэмһэг” гэжэ шүлэг, Л. Гергеновэй “Охор- Шэбэр” гэжэ шүлэг Саганова Татьяна, Жаргал Жербаевай “Заяанай зам” гэжэ шүлэг Шаракшанова Венера гэгшэд уран гоёор уншажа, олоной һайшаалда хүртэбэ. Илья Намсараевай “Городой ба­саган” гэжэ зохёолһоо хэһэг Харбяангуудай һурагшад зүжэглэн харуулба. Энэ уул­залгада багшын ажалай ве­теранууд Г.Г. Тонтоева, З.Д. Дармаева гэгшэд хабаадаба, мүн лэ “Жэмһэг” гэһэн нюта­гай байгууламжын дарга Д.В. Актинова хубитаяа оруулһан байна. Харбяангууд, Охор- Шэбэр, Жэмһэг нютагуудай эмхи зургаанууд эб нэгэн, үрэ дүнтэйгөөр ажалаа ябу­улна гэжэ ямаршье хүнэй ха­раад ойлгохоор байгаа һэн. Уулзалгын үедэ уран зохё­олшоднай баяраа мэдүүлэн, шүлэг найруулгануудаа ун­шажа, түрэл хэлэеэ гамнажа, мартангүй ябахыень залуу һүрэгтэ захяа һэн.

“...Зохёолнууд соотнай- арадаймнай баялиг, ар­шаанаймнай дуһалнууд!” гэһэн уран зохёолой үдэшэ Шэмхын интернат- һургуулида үнгэрбэ. Тус һургуулида айлшадые буря­ад хубсаһаа үмдэһэн хүбүүд, басагад газаагаа сагаан эде­эгээр, ёохор наадаар угтажа байба. Актова зал соо хүн зон олон. Хэрэнэй, Хужарай, Шэмхын һурагшад, багша­нар, түрэлхид сугларанхай. Хужарай һургуулиин ди­ректор В.В. Сыбенов, буря­ад хэлэнэй багша, поэтесса, Россиин юрэнхы һуралсалай хүндэтэ хүдэлмэрилэгшэ, Е.Г. Цыбикжапова хоёр энэ үдэшые хүтэлбэрилбэ. Шаг­дар Байминовай “Суран­зан мэргэн Тулаевай соло” гэжэ поэмэһээ хэһэг уран гоёор Е.Цыбикжапова ун­шаба. Хэрэнэй һургуулиин багшанар һурагшадтаяа А. Ангархаевай “Эртын на­мар”, Э. Манзаровай “Алтан Мундарга” гэжэ дуунуудые ирагуу гоёор гүйсэдхэбэ. Б. Ябжановай зохёолһоо хэһэг Хужарай Будаева Айлана, В. Тулаевай “Алтан хараасгай” гэжэ туужаһаа хэһэг Хужа­рай Дашиева Зина, В. Сы­реновэй “Гуламтын ошон” гэжэ зохёолһоо хэһэг Даши­ева Люда гэгшэд гүйсэдхэбэ. Эгээл һайшаалтайнь гэхэдэ, Хужарай һургуулиин 1-дэхи ангиин һурагша Будаева Ба­ярма өөрынгөө зохёоһон шүлэг ханхинаса уншажа, ха­рагшадай дура буляаба. Олон һургуулинууд сооһоо гансал эндэ өөрынгөө зохёоһон шүлэг һурагша уншаа гэжэ тэмдэ­глэе. Бэлигтэй һурагшамнай поэтесса Е.Г. Цыбикжаповагай аша басаган болоно. Өөрөө Е.Г. Цыбикжапова Б. Дугаро­вай «Талисман» гэжэ шүлэг ор-шуулһанаа, олоной анха­ралда согтойхоноор уншажа үгэбэ.

Шэмхын интернадай шабинар баһал бэлиг тала­ангаар бэшэнһээ дутуугүй байһанаа гэршэлбэ. Поэт Б.Зурбаевай “Шартай” гэжэ шүлэг Зурбаева Бэлигма, Эл­бэг Манзаровай “Наһанаймни гол” гэжэ шүлэг Сайдакова Санжима, Лопсон Тапхаевай “Ёохор” гэһэн поэмээр компо­зици бүлэг һурагшад эрхим бэрхээр гүйсэдхэбэ. Хэрэнэй һургуулиин һурагша Базаро­ва Дулма Е.Цыбикжаповагай “Бууза” гэжэ шүлэг сортоо­тойхоноор уншажа, нэрьемэ альга ташалганда хүртэбэ.

(Үргэлжэлэлынь хожом гараха).

Дашима Дампилова,

багшын ажалай ветеран.