1229
Буряадай мэдээжэ уран зохёолшо Матвей Осодоев 1935 оной модон хүхэгшэн Гахай жэлэй ааяма халуун зунай һүүлшын өөлжэ гэхэ гү, али август һарын 10-да Эрхүү можын Оһын аймагай Үлеэ нютагай урагшаа хараһан Үхэр Манхай, хойшоо хараһан Үдэгэ Бэлеэн гэжэ тахилгата хада уулануудтай, хүйлэн хүхэ буха уряатай Булгад угсаатанай Обогоной Онхоодой яһанай Михаил Алексеевич Осодоевой 8 үхибүүтэй үнэр баян бүлэдэ табадахи хүбүүниинь боложо, алтан дэлхэйдэ мүндэлһэн юм.
Эхэ, эсэгэнь түрэл “Адууша Үлеэ” колхоздоо элдэб ажалда хүдэлдэг байгаа. Бага наһанһаа үншэрһэн Михаил Алексеевич эсэгэнь залуу наһандаа ажалдаа гэмэлтэжэ, эрэмдэг болоһон юм. Одхон хүбүүн Валерынгээ зургаатай болоодүй байхада, Ирина Григорьевна эхэнь наһа баража, үхибүүдынь үншэрхые үзөө һэн.
Үльгэршэдэй түүрээдэгэй ёһоор, буряад арадай суута үльгэрэй Гэсэр баатар энээгүүр ябаһан байгаа. Дүтэ шадархи уула гүбээнүүдһээ таһархай газарай гүн дундаһаа тобойжо гараһан хада энэ нютагай тэг дунда холоһоо харагдадаг. Гэсэрэй номо годлиин зэбын дуунай зэдэлээнһээ дорьбожо, энэ хада бии болошоһон юм ха гэжэ хөөрэлдэдэг. Ушар иимэһээ үлеэгэйхид арадай баатарай нэрэ солодо хабаатай байһандаа омогорходог лэ. Үндэһэн арадайнгаа үльгэр домогуудтай бага балшар наһанһаа танилсаһан, мэдээжэ зохёолшодой бүтээлнүүдые уншаһан, шудалһан хүбүүхэн буряад хэлэндэ дурлангүй яаха һэм даа.
Матвей Осодоевой бага балшар наһан дайнай хатуу шэрүүн жэлнүүдтэй тудалдаһан байгаа. Тиигэжэ тэрэ юһэтэйдөө нютагайнгаа эхин һургуулида һурахаяа оробо. Удаань һуралсалдань хэдэ дахин забһарлалнууд боложо, 1956 ондо Бэлшэрэй дунда һургуули дүүргэжэ, болбосоролой аттестат абаа һэн.
Энэ гүлмэр наһанайнгаа гашуудалта, мартагдашагүй хаһа тухай тэрэ хойшодоо “Үһөө хиһаан” (“Заха холын заямхада”) гэжэ гүнзэгы хурса удхатай уянгата туужа бэшэһэн юм. Тус зохёолойнь образуудай бодото уг эхэнь уран зохёолшын нютагай зон байгаа. Эдир адуушанай ажабайдалые зураглан харуулалга хадаа хоорондоо нягта холбоотой хоёр хуби заяанай, тусхайлбал, номой герой болон авторай хуби заяанай таһаршагүй холбоотой байһаниинь элеэр харагдана. Багша Дарима Бадуевна, бригадир Яабагшан, моришон Намсарай, үхэршэн Балта болон бусад геройнуудайнь хэдһээ һабагша татан абтаһые нютагайхидынь танидаг, тэдэ мүнөөшье ажаһуудаг юм.
Аха классуудта һуража ябахадаа Матвей шүлэгүүдые, статьянуудые, зураглалнуудые бэшэжэ эхилбэ. Эдэнь аймагай “Ажалай туг”, мүн “Усть-Ордын үнэн” газетэнүүдтэ толилогдодог һэн. Һургуулияа дүүргэһэнэйнгээ һүүлээр хоёр жэл соо тэрэ түрэл “Адууша Үлеэ” колхоздоо таряанай бригадада элдэб ажал хэһэн, адуушанаар хүдэлжэ, ажал дээрэ атаржаһан, хүдэлмэри дээрэ хүдэржэһэн байгаа. Тиихэдээ комсомолой эмхиин хүтэлбэрилэгшөөр һунгагдаһан байха.
1958 ондо залуу, эдэбхитэй хүдөө бэшэгшэ Матвей Осодоев “Усть-Ордын үнэн” сониной редакцида уригдажа, зохёохы ажалайнгаа эхи табяа һэн. Хойто жэлынь Эрхүү хотодо үнгэргэгдэһэн залуу ба эхилэн бэшэгшэдэй хуралдаанда хабаадаха хүндэдэ хүртэбэ.
ҺАНАА ЗАЯАНДА ороогүй дэмбэрэлтэ ушар 1960 ондо боложо, М.Осодоев зохёохы ажалай конкурс дабажа, шалгалта амжалтатайгаар баряад, Москвагай А.М.Горькиин нэрэмжэтэ Литературна институдта һурахаяа ороо һэн. Үргэн дэлюун оронойнгоо бүхы заха булангуудһаа сугларһан залуу хүбүүд, басагадтай һуража захалба. Агын тойрогһоо Доржо Эрдынеев Владимир Намсараев хоёртой хамта ороһон юм. “Сасуутан” гэжэ зүжэгөөрөө мэдээжэ болоод, Буряадай литература, искусствын хоёрдохи декадада хабаадаһан Бата- Мүнхэ Пурбуев урда жэлынь тус институдта ороод, драматургиин тусхай семинарта һуража байба. “Би Рязаниин можоһоо, Осодоев Эрхүүһээ ерээ һэн. Үсэгэлдэр лэ хада буруугай бэлшээриһээ гараагүй ябаһан хүбүүд мүнөө ниислэл хотын үйлсэ гудамжанууда¬ар алхалалданабди, һаял хада районно газетчигүүд ябаһан аад, мүнөө Москвагай онсо дээдэ һургуулиин оюутад болоод, уужам һаруул аудиторинууд соо һуранабди, бүхы орон дотороо мэдээжэ уран зохёолшод, поэдүүд, уран бүтээл шэнжэлэгшэд маанадта зохёолой дээжэһээ амсуулна”, - гэжэ ородой мэдээжэ уран зохёолшо, “Литературная Россия” гэдэг долоон хоногтоо нэгэ удаа гарадаг сониной ахамад редактор байһан Эрнст Иванович Сафонов оюутан ябаһан жаргалта хаһа тухайдаа дурсаа бэлэй. Хойшодоо Эрнст Сафонов нүхэрэйнгөө хоёр ном ород хэлэн дээрэ оршуулжа, Москвада хэблүүлэн гаргуулаа һэн.
Матвей Осодоев институдта һурахадаа, мэдээжэ совет поэт Сергей Васильевич Смирновой хүтэбэрилдэг поэзиин тусхай семинарта ябажа, зохёолшоной болон уран шүлэгшэнэй бэлиг шадабаряа наринаар хүгжөөн мүлижэ, түгэс мэргэжэлтэ болоһон юм.
- Владимир Намсараев, Матвей Осодоев (би прозын семинарта ябадаг һэм), мүн ород яһанай Эрнст Сафонов, Василий Белов, Яхадһаа Егор Шестаков – мүнөө эрдэмэй доктор, Яхадай университедэй профессор болон хамта 20-ёод хүн поэзиин семинарта һурадаг һэн. Хожомоо тэдэ бултадаа мэдээжэ зохёолшод болоол даа. Матвей хадаа сэхэ сэбэр, номгон даруу зантай хүн һэн. Редакцида, номой хэблэлдэ хүдэлхэдөө, соёлой, эрдэм һуралсалай, тэрэ үеынгөө байдалай гол шухала асуудалнуудаар шэнжэлхы, шүүмжэлхы, гүнзэгы удха¬тай статьянуудые, зураглалнуудые, очеркнуудые олоор бэшэдэг, зохёолнууд соогоо хүдөөгэй байдал тухай, ажал¬ша, малша зон, үхибүүд болон багашуул тухай уран хурсаар, тодо зүбөөр бэшэдэг, тобойсо харуулдаг байгаа. Юрэдөөл, зохёохы бэлиг шадабаритай, горитой түсэбтэй, ехэл зоной хүн юм һэн, - гэжэ Буряадай арадай уран зохёолшо Доржо Эрдынеев нүхэр тухайгаа дурсадаг.
- Матвей тухай юу хэлэлтэйб гэхэдэ, тэрэ айхабтар бэ¬лигтэй бэрхэ хүбүүн байгаа. Һайнаар һуража, магтаалтай ябадаг һэн. Томоотой зан¬тай, сагаан сэдьхэлтэй, олон үгэгүй, хөөрэлдэхэдэшье аятай зохид, зондо туһалхал гэжэ оролдожо ябадаг ёһоор лэ хүн даа, - гээд, тус институт дүүргэһэн мэдээжэ драматург Бата-Мүнхэ Пурбуев мэндэ ябахадаа хөөрэдэг бэлэй.
М.Осодоев институдаа 1965 ондо амжалтатайгаар дүүргэбэ. Манай элитэ ехэ поэт Дондок Улзытуев тэрэнэй дипломно хүдэлмэриие шэнжэлэн тайлбарилхадаа, иигэжэ бэшээ һэн: “Матвей Осодоевой манай институдта орохынь урда тээ тэрэнэй түрүүшын шүлэгүүдтэй танилсаһан хүм. Һураха үедөө Матвей нилээд ургаа. Поэдэй шэнэ шүлэг бүхэн намайе баясуулна, ушарынь гэбэл, тэрэнэй шүлэг бүхэн ёһотойл буряад хүнэй сэдьхэлтэйгээр, доторой ульһатайгаар бэшэгдэнхэй байһаараа шалгарна...”
ДЭЭДЭ ҺУРГУУЛИЯА дүүргэмсээрээ, Матвей Михайлович Осодоев Улаан-Үдэдэ ерэжэ, “Буряад үнэн” сониной соёлой, эрдэмэй, һургуулиин таһагта хүдэлхэеэ ороһон юм. Үнинэй мэдээжэ журналистнууд Долгор Жугдурова, Рабдан Цыбиков, Георгий Дашабылов, Цырендулма Дондогой, хожомшог Баатар Батоевтой хамта абьяастай эдэбхитэйгээр энэ таһагта хүдэлһэн байха. Энэл сагһаань хойшо Матвейтэй танилсаһан хүм. Тиихэдэ би “Буряадай залуушуулда” ажалладаг һэм. Һанал бодоло¬ороо тааража, дүтэ танил болоод, нүхэсэһэн байхабди.
Тэрэ дунда зэргын аад, хүдэр шамбай бэетэй,сайбар сагаан шарайтай, һонор ухаатай, хадхуу хошон үгэтэй, үнэн сэхэ зантай, сэбэр һайхан сэдь¬хэлтэй, онсо өөрын хараа бо¬долтой хүн юм һэн.
1971 онһоо “Буряад үнэндэ” сугтаа хүдэлөө һэмди. Ажалда һая ороһон залуу хүбүүд, басагадта дүмүүхэнээр хандадаг, зохихо заабари зүбшэл үгэдэг, урган хүгжэхэдэнь туһалдаг, дэмжэдэг, харюусал¬гатай байһанаа мэдэрдэг бэ¬лэй. Тэдэнэй мэргэжэл шадабаряа мүлихэдэнь онсо эрилтэ табидаг, сэхэ руунь хэлэдэг, шүүмжэлээдшье абадаг байгаа. Уран зохёолой, журналистикын бүхы жанрнуудаар тэгшэ бэшэдэг хүнэй үгын хүндэтэй, зүбшэл заабариинь үнэтэй, үүргэ нүлөөтэй, үргэмжэ дэмжэлгэтэй байһаниинь арсашагүй ха юм даа.
Зохёолнуудаа, газетын материалнуудые ульгам хурса, уран нугалбаритай уһан буряад хэлээрээ бэшэдэг Матвей Михайлович үндэһэн сонинойнгоо фельетонист, очеркист гэжэ ал¬даршанхай байгаа.
АРБАН ХОЁР жэлэй туршада “Буряад үнэн” сониндо эдэбхи үүсхэлтэйгээр, үрэ түгэсөөр ажаллаха зуураа, сүлөө сагтаа, гол түлэб үргэһэ нойргүй һүниндөө олон рассказуудые, туужануудые, балладануудые, поэмэнүүде бэшэжэ, шүлэгүүдэй, рассказуудай, туужануудай 7 ном хэблүүлэн гаргуулаад, 1977 ондо Буряадай номой хэблэлдэ уран зо¬хёолой редактораар хүдэлхэеэ ороо һэн. Матвей Михайлович хоёр жэлһээ дээшэ саг соо номой хэблэлдэ хүдэлхэдөө, редакторай айхабтар ехэ ажал хээ. Литинститудта сугтаа һураһан Владимир Бадмаевич Намсараевтай хамта тэрэ жэл бүхэндэ уран зохёолшодой 65-70 ном уншажа, заһажа, хэблүүлэн гаргуулдаг байгаа.
М.Осодоевой “Аша хүбүүнэй бэлэг” гэжэ рассказуудай түрүүшынь ном 1967 ондо Улаан-Үдэдэ буряад хэлэн дээрэ “нара хараа” һэн. Хоёр жэлэй үнгэрхэдэ, “Халуун намар” гэһэн түрүүшынь туужа хэблэгдэһэн юм. Хойшодоо “Ууган хүбүүн” (1972), “Заха холын заямхада” (1975), “Баршуудхын дүүхэй” (1978), “Нютаг зонойм заяан” (1985) гэжэ рассказанууд болон туужануудай номууд удаа дараалан Буряадай номой хэблэлээр барлагдаа һэн. Рассказууд ба туужануудые бэшэхынгээ хоорондуур тэрэ уянгата шүлэгүүдые зохёохо сагаа олодог байгаа. Тиигэжэ тэрэ “Уг изагуур” гэжэ шүлэгүүдэй номые 1979 оной эхиндэ хэблүүлээ бэлэй.
Институдта сугтаа һураһан, орон дотороо мэдээжэ болоһон уран зохёолшо Эрнст Сафоновой оршуулгаар «На отшибе» (1975) болон «Зов» (1982) гэжэ туужануудайнь суглуулбариин хоёр ном Москвагай «Современник» хэблэлдэ барлагдажа, уншагшадай һонорто табигдаһан байгаа. Матвей Осодоевой туужанууд орёо хурса сюжедтэй, сэдьхэл хүдэлгэмэ, уршагта үйлэ хэрэгүүдээр баян байдаг, үе сагайнгаа хүнүүдэй зоримгой байһые, мүнөө сагай уг зорилгонуудай хэлбэшэгүй байһые автор зохёолнууд соогоо батална. Зохёолнуудайнгаа гол үйлэнүүдые уран зохёолшо түрэл Үлеэ нютагтаа хаража, сэдьхэл соогуураа гаргаад, толгой соогоо бисалгажа, уран һайханай образуудые байгуулдаг байһан юм. Жэшээнь, “На отшибе” гэжэ туужа соогоо автор арба наһатай Дулмаадай басаганай арюун сэбэрхэн харасаар энэ дэлхэйе харуулна. Басаганай ухаан бодол, һанаан сэдьхэл, абари зан ямар түргөөр хүгжэнэ, һайн һайханаар хубилна гээшэб! “Заха холын заямхада”, “Зов”, “На отшибе” гэжэ туужануудайнь хүсэтэ талань юуб гэбэл, тэдэ бултадаа бодото байдалһаа үндэһэтэй, мүнөөнэй хүдөө нютагай байдалые, шэнэ хүнүүдэй образуудые тобойсо харуулна бшуу.
“Нютаг зонойм заяан” гэжэ туужань Матвей Осодоевой зохёохы ажалай дээжэ болоно гээд тэмдэглэлтэй. Энэ хадаа тэрэнэй эгээл ехэ, һүүлшынь туужа болоно гээшэ.
***
Матвей Михайлович Осодоев - СССР-эй Журналистнуудай холбооной гэшүүн, 1976 онһоо СССР-эй Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн.
Эдэ бүхы ажал хэрэгүүдтэнь наһанайнь нүхэр Елена Анготовна найдамтай түшэг тулгууринь болодог байгаа. Мүнөө тэрэ гал гуламтыень унтаргаангүй, сахижа ябана. Туяана басаганиинь, Булат хүбүүниинь эсэгынгээ нэрые үндэр дээрэ абажа ябана. Матвей гэжэ нэрэтэй ашань ургажа байна. Үбгэн баабайнгаа хэрэгые үргэлжэлүүлхэ аша, зээнэр үндыхэл...
- Матвей намда үнэн нүхэрни байһан гээшэ даа. Сугтаа һураабди, наһанайнь һүүлшын үедэ хамта ажаллаабди. Ехэ юумэ хэхэ, бүтээхэ хүн байгаа. Теэд дан залуугаар наһа барашоол даа. Үнэхөөрөөшье, зохёохы ажал ябуулгынгаа түлэг хаһада Матвеймнай оройдоол 44-тэй боложо ябатараа, 1979 ондо гэнтэ наһа бараа һэн. Зүгөөр тэрэнэй олохон бүтээлнүүдээ бэшэжэ, дуугаа хүсэд дуулажа үрдеэгүйшье һаань, нэрэ алдарынь энэ дэлхэйдэ үншэрөөгүй. Зохёол бүтээлнүүдынь зоной дура буляаһаар лэ! – гэжэ Буряадай мэдээжэ поэт Владимир Намсараев гунигтайгаар дурсаһан байгаа.
Буряадай мэдээжэ уран зохёолшо Матвей Михайлович Осодоевой 80 жэлэй ой энэ зундаа гүйсэхэ. Тэрэнэй хэһэн хэрэгынь мартагдашагүй ехэ, дурасхаалынь мүнхэ.
Бата-Мүнхэ ЖИГЖИТОВ,
журналист, Россиин соёлой габъяата хүдэлмэрилэгшэ.
