978
Галина Базаржапова.
Арбаадтайхан наһатайдам хүршэ хүбөө һуудаг түрэлэйм төөдэй нютаг зонһоо бодо малай арһа абажа элдүүрилхэ диилдэшэгүй шуналда абташаһан юм. Ехэ бүлын гэшүүд ехэ багагүй, илангаяа төөбиин өөрынь зээ Дамби бидэ хоёрто үдэр һүнигүй гэхээр ээлжэлэн эрьюулгын хүшүүргэ нилээн хүшэн арһа элдүүрилһэн байхабди. Төөдэй нютагтаа хара ажалша суутай, захиргааша маягтай, юрын бэшэ бэлэй.
Иимэ шуналыень мэдэжэрхиһэн нютагаархин мүртэй һүүрээжэ эбэреэгдээгүй, сагаа эдеэ түрхигдээшьегүй арһануудые улаан түүхэй янзаарнь асараад, төөдэйн газаа буулгажархидаг болобо. Тэдэнээ хашаанда нэмэреэд, арһанда эндэ тэндэнь үлэһэн мяха, өөхэнэй үлэгдэлнүүдые хальмажа, шулажа хаядаг, һалхитуулдаг, удаань тусхай бэлдэгдэһэн сагаа тараг арһанай үнгэ таладань түрхижэ эдеэшүүлдэг һэн.
Шабар шалбаагтал нойтоор урьяһан гү, али зариманиинь дардайтараа хаташаһан ута унжагар арһа элдүүрилхэнь хэды хүшэр байгааб даа. Мүнөө хүдөө нютагуудта эрьюулгэ гэһэн хэрэгсэл үгы болошоһон, нютагай музейнүүдтэшье үгы ёһотой. Тиимэһээ этнографуудай бэшэһэн нэгэ заа тайлбари хэрэгтэй болоно ха: «Газарта зоогдоһон бүдүүн модон гол дээрэ тодхогдоһон хоёр хэрһэн модонһоо, мүн голойнь хажууда һуулгагдаһан арһа хабшадаг хэдэн хабһануудһаа, хэрһэнэй хоёр үзүүртэ һуулгагдаһан, хүшүүргэеэ тулаха хабһануудһаа бүридэһэн эрьелдэдэг зэмсэг юм. Элдэхэ арһаяа эрьюулгын голдо ореогоод, хабһануудай хоорондуур хүшүүргэ хабшуулаад, эрьюулдэг юм. Эрьюулгэ нэгэл шэгээр эрьюулжэ байдаггүй, шэгынь һэлгүүлжэ эрьюулхэ ёһотой юм».
Иимэл эрьюулгэ тойрожо, нэгэл дүхэригөөр нара зүб, нара буруу хэды гороолоо юмбибди, мэдэхын аргагүй. Онсохон энэ ажалда нилээн үсэд, шүрбэһэлиг хүсэн хэрэгтэй. Бэлхүүһэсээ урдаа бариһан гү, али сээжэдээ тулгаһан түхэреэн хүшүүргэ модоёо шадал байнал гэжэ түлхихэш. Илангаяа шэнэ арһа ореоһон һаа, эхин дээрээ нилээн тулгардуу бэлэй. Эндэ-тэндэнь дарбайгаад-дэрыгээд, зариманиинь шальпиижа, зарим тээгүүрээ унжыгаад, заһантуу ябаагүй һааш, нэгэ тээшээ сомсойгоод, бүри диилдэхээ болихо. Дүрбэ-табан хоногһоо нилээн зөөлэрэнтүү, сайраһанай тэмдэг ородог, эрьюулгэдэ «һөөл дууламгай» болодог һэн.
Арһа иимэ аргаар янзалха урданай энэ урлал үхибүүн намда нэгэ янзын, уйтайшаг байжа, хани ба¬сагадаа энэ хэрэгтэ яажа хабаадуулхаб гэһэн бодол досоом түрэжэ, тэдээнээ ээлжээ ээлжээгээр дуудадаг болобоб.
Манайхинһаа сэхэ хойшоо, үйлсын үгсүүшэг дободо дүтэ ажаһуудаг Дулма-Сэрэн хани басагамни ехэл дуратайгаар ерэхэ. Бидэ хоёр уулзахадаа, ямар нэгэн жэжэ бужын үзэгдэл соо заатагүйл һаа, шог үүсхэмэ, хүхимэ юумэ оложо, обеоржо, эгшэтэрээ энеэлдэдэг бэлэйбди. Дулма-Сэрэн уран һайханда, урлаг соёлдо угаа дуратай һэн. Нэгэтэ эрьюулгэеэ орхижорхеод, Һорнии, Пиглайнгаа рольдо шадахысаа орошонхой зүжэглэжэ байһамнай хүршымнай Шагдар хүбүүн шагаажа харажархеод, «шаахай» болоторнай наадалһан юм.
Эрьюулгэмнай хүнэй нюдэнһөө, үйлсэ талаһаа нилээн далдахан газарта, үбһэнэй хорео соо тодхоотой, нэгэ талаһаа шажан түлеэгээр, нүгөө тээһээ малай харша хореогоор халхалаатай һэн. Хойто талаһаа абгайтанай гэр, харин баруун тээ нэгэ ташалангаараа үсөөн модотой, орой дээрээ ори ганса түгсүүлтэй хадамнай малайжа-милайжа һуухал даа. Шагдарта наадалуулһандаа юун удаан гуниглахабибди даа, удангүй өөрыень лэ һажаан, тонгойн шагаажа байһан дүрыень, тоомгүй абарииень дууряан, тэрэнэй дүрөөр бүхэли роль гүйсэдхэжэ байхабди.
Эгээл энэ үедэ үйлсын зүүн талын хүгшөө һонин һорьмой олзолхо һанаатай ябаһандаа юм гү: «Юун гэһэн хүхэ модон болотороо энеэлдэдэг зомта?» – гэн гэмэрэнтүү дуугараад ябашахадань, Дулма-Сэрэн бидэ хоёр бэе бэеэ бэлтылдэн шэртээд, «хүхэ модон» гэһэн үгыень асууһан тэмдэгтэйгээр дабтаад, юундэшьеб эг¬шэтэрээ энеэлдэшэхэбди.
Теэд Дулма-Сэрэн саг үргэлжэ намдаа ерэхэ аргагүй, хони ямаа, хашараг буруугаа бэдэрхэ, уһа саһаа асарха – хүдөө һууринда багаһаа заруулжа һураһан үхибүүдэй хэхэ юумэн дууһахагүйл даа.
Заримдаа нэгэ класста һурадаг хаяа хүршэ Долсон ерэдэг һэн. Сэбэг-Доржо абгайтанай ехэ басаган, олон дүүнэрэй эгэшэ ехэнхидээ забда сүлөөгүй, багашуулаа абалсаха, хубсаһа хунарыень угааха, аршаха, угаа хүшэр уялгатай юм һэн. Тоо бодолгодо тоти мэргэн, ном һудартаа абьяас оролдосотой, томоотой түбшэнөөрөө бусадһаа илгардаг һэн.
Харин Замбалын Тогоошо абгайн Надя эгээл сүлөөтэймнай һэн ха. Олон аха дүүнэрһээ амяараа, төөбии, таабайдаа үргэгдэжэ абтаһан, тоһо, торгон соо гэхээр, өөхэ үндэгэн мэтэ найжалуулан, эрхэ бэрхэ гүүлэн, дураараа томо боложо ябаһан, зугааша зулгы нүхэрнай һэн. Надя түбһэн юумэндэ угаа һонюуша бэлэй. Түб түхэреэн нюуртань ажабайдалда дурлал билтаран, мэнэ-мэнэ миһэрэн мэшэеэхэ янзатайгаар үзэгдэхэ. «Надя, намдаа ерыш, арһа эрьюулэе», - гэхэб бинь. “Дамбиин ээлжээн бэшэ юм гү?» – гээд, тэ¬рэм һонирхохо. «Үгы, Дамбиинхи үсэгэлдэр байгаа, мүнөөдэр – миниихи». «Ши намдаа онтохо хөөрэхэ гүш? Тиигээ һааш, ошохоб”,- гээд, Надя наймаасалдаха. Юун арсаан байхаб, - «Заа» гээл гүби даа. Надиин шарай сог зали ороһондол бадаршаха. Арһа эрьюулжэл ябанабди. Зай, номуудһаа уншаһан үльгэр онтохон дууһантаһан хэбэртэй, байз яаха бэлэй... «Өөрөө зохёо» гээд досооһоом ямар нэгэ юумэн шэбшэн, һанаа оруулһандал. Надя – тулгатай туһамаршан, маряалиг сула бэетэй, шадалтай. Залхуураад, ябахам гээ һаань, яахабши.
Нэгэтэ зохёохы абьяастаа эгээл ороод, шурьюулма зохидоор хөөрэжэ ябан гэһээмни, Надиин досоо хүлеэгдээгүй һэжэг түрөөд, гэнэн хонгор нюдөө ониил¬гон татаад, нюдэ нюургүй асуубал даа: «Доржо-Ханда, ши өөрөө зохёогоод хөөрэнэлши даа». Ямар нэгэн худал үгэ үлхэжэ байһаар балшыса баригдаһандал, нюурни халуу бусалшаба. «Теэд номууд соохи онтохонуудай дууһашахада, яаха юмбиб, хаанаһаа, тэнгэриһээ абаад шамда хөөрэхэ гүб? Тиигээ болбол, бү хөөрэһүүл даа».
Надя тэрэ дороо «яаралһаа – даарал» гэжэ ама алдажархиһанаа халаглажа, энэдхэг түхэлтэй ута юбкынгаа хормойгоор нюурайнгаа хүлһэ аршаха зуураа: «Өөрыншниш зохёоһон байгуужаг лэ даа. Тэнгэриһээш абаад хөөрыш даа».
Иигэжэ хэлээд, нүхэрни эрьюулгын зүргэһөө гаража, «Би шамдаа мостик харуулхаб» гээд, яһала сулахан аад, яһагүй мэтэ уян бэеэрээ «мостик» харуулжархихал даа. Тиин «Бү тумархыш даа» гэһэн янзатайгаар түб түхэреэн нюурайнгаа бүри түхэреэн болотор жэгнэһэн мэтэ хөөрхэнөөр миһэржэ байха. Иигэжэ намаяа гуйжа байхадаа, яаһаншье илдам сэдьхэл һэм?
Үльгэр, онтохон соохи гүн шэдитэй үйлэ хэрэгүүд нюдэнэймнай урдуур жэрэлзэхэдэл гээд, Надиин аргагүй һонюуша ухаанда зариманиинь торон хадуугдаад, бэшэниинь – оршон агаарта тунан, тэнгэриһээ ерэһэн һаа, тэрээн руу һөөргөө дэгдэшэдэг һэн гү? Буряад угалзын хэлбэритэй хөөбэри, үдэ һодо мэтэ хүнгэхэнүүд – тэдэнэр бүмбэгэр сагаан үүлэнүүд тээшэ шэглэн, зөөлэхэн үбэртэнь эгээл һайхануудынь, эгээл удхатайнуудынь һуурижадаг һэн гү? Мэдэхын аргагүй. Хаанаһаа ерээд, хайшаа ошодогынь... Хайшаншье гээ һаа, энэ дэлхэй дээрэ ямаршье зохёолнууд, ямаршье найруулганууд мүр сараагүй үгы болошодоггүй ёһотой.
...Саарһан малгайнууднай үнидэ һандаран һаланхай, хүл нюсэгэн хүлөөрөө галаар хайраһан хүрьһэ огто мэдэрхэеэ болин дүжэршэнхэй – онтохоной орон соо үлгыдүүлэн шунашанхайбди. Иигэжэ Газар эхэтэеэ, Гал халуун нарантаяа харилсажа, элшэнүүд соонь умбажа, эршэһээнь халан абажа ябаһан сэгнэшэгүй һайхан бага наһамнай бэлэй.
Табяад жэлэй саана эрьюулгын голой дэргэдэ мүндэлһэн онтохонууд хүнгэн даляараа һэбин-дэлин, жэрьехэдэл гээд, оёоргүй огторгойн уудамтай ниилэн хайлашанал ха. Эхиниинь ямар бэлэй, эсэсынь хаанаб? Ямаршье сагта зүб бодол, зүб ябадал иладаг, дэмбэрэлтэй һайниинь диилэдэг гэһэн тобшололтой нарайхан найруулганууд нютагайм хада уулануудай хабшалда, халзан майлануудай энгэртэ мүнөө болотор дууран нюугаатай ха гү? Бага наһыемнай шэмэглэһэн эрьюулгын голой дэргэдэхи онтохонууд, жэгүүр далитай зандаа, эдир бишыхан бэшээшын гү, али болбосон гуурһатай зохёолшын досоо нэбтэрэн орохотнай болтогой гээд үреэе. Боро хара ажалда һуража, болбосорон хатуужаагүй һаа, һүүлдэнь ажабайдалдам ушарһан аргагүй ехэ хүндэ хүшэрнүүдые дабажа шадаха хүсэн олдохо һэн гү?
«Тэнгэриһээш абаад хөөрыш даа» – гэһэн аяа хай¬рата Надиин хонгёохон хоолой зэдэлхэдэл гээд, сагай хүшэгын саанахи сагаан манан соо сууряатан тунашана хэбэртэй…
