​Буусын һургаал

Элинсэг хулинсагһаа эртэ урданһаа дамжан ерэһэн ажахы эрхилэлгын зарим аргануудые бэе дээрээ үзэһэндөө мүнөө болотороо һанаан бодолдоо ханал­гатай ябадагби.

Арһа элдүүрилгын һүүл- шын шата болохо арһа утал­гада бүри һургуулида ороогүй байхадам, ехэ төөбиим хаба­адуулжа эхилһэн юм. Эндэ минии юушьеб тодорхой хэ­жэрхихэ, бүтээжэрхихэ юумэн байгаагүй, утаариин нүхэнэй дэргэдэ хэдэн час соо һууха уял­гатай бэлэйб. Энэ ехэ хүндэтэй уялга мүн гэжэ төөбиим абаһаар ойлгуулжа үгэһэн юм. «Утаариин нүхэнэй эзэн ехэ юм. Түбһэн хүниие тэсэдэггүй. Һанаандань тааруу хүнэйл ха­жуудань һуугаа һаа, урматайга­ар утаагаа ууюулжа, арһаншье айхабтар һайхан, шарабтар үнгэ ородог. Таагүйшэг хүнэй нүхэ һахибал, мүртэй үнгэ зүһэ орохогүй, сайбартаад лэ үлэхөө һанаха», - гэдэг һэн төөбиим.

... Хабарай һалхигүй намдуу нэгэ үдэр Сэбэг төөбиим на­адандаа дашууршоод, «ондоо түбиин» оршон соо шунга­шоод ябаһан намаяа дуудаба. Хүрин ута тэрлигтэй төөбиим хэрэлсы дээрээ зогсоходоо һүрөөтэйшэг, намаар юушьеб хүүлэхэ гэһэн шэгтэй шэн­ги. Орохотойм сасуу набтар­хан ябаган шэрээ дээрэ шара тоһоной нэмэргэтэй, саахар­тай худхаатай, хэлэеэ таһа ха­зама мойһон модон улхан соо дүүрэсэ хээтэй намайе хүлеэжэ байба. Хахад литрэй баанхану­уд соо ябталаатай энэ үлир эгэ­эл шухала ушарнуудта төөбии подвал сооһоо гаргадаг юм һэн.

- Зай, хүүхэм, нилээн мон­дойгоош, солоохойтой боло­ош. Төөбиидөө гансал түлеэ оруулаад байхагүй, үшөө юу хээ хэжэ һура. Хоюулан мүнөөдэр арһа утая. Биш хуу бэлдээд үгэхэб, шим һуухаш.

- Хэр удаан юм? – гээд, на­адандаа эрьехэ найдалаа алдаагүй би хойшоо таталда­хаа һананаб.

- Удаахан даа. Наранай һайса тонгойтор. Би үе-үе бо­лоод, ошожо хаража байхаб. Хоорондоо зугаалхагүйбди. Утаариин нүхэнэй эзэн хүнэй хөөрэлдэхэдэ дурагүй юм, - гэнэ төөбиим.

- Тэрэ эзэниие хаража бо­лохо юм гү?

- Харагдадаггүй юм. Хараг­даа һаа, шэдиеэ алдажархихаб гэнэ бшуу.

Ямар жэгтэй юм. Ута сагаан һахалтай, дуб дуугай үбгэжөөл лэ байгаа бэзэ. Хүршэ Сэ­рэмпэл таабайда адли. Тэрэ үхибүүдэй шууялдахада ехэ дурагүй, хүгшөөтэйгөөшье ду­угарха дурагүй, үдэрэй нэгэл үгэ алдаа һаань, дээдын зэргэ гэлсэдэг шуу хүршэнэрнай. Хамарынь Сэрэмпэл таа­байнхидал һарнагар томо һаа, бүришье адлишуу бай­ха. Үшөө колхозһоо үнидэ абаһан, хүгшэрэнтүү морин­доо хүггүй дуратай, ходол эль­бэжэ, дэлһыень һамнажа байха гэлсэдэг манайда сугларһан хүгшөөнэр. Магад, шабганса­даа хэлээгүй юумэеэ мориндоо хэлэжэ, сэдьхэлээ ханаадаг аа­лам гэлсэхэ хүгшэшүүл. Хүнгэн сагаан түмпэн соо хэрэгтэй юу­мэеэ хэжэ, үбһэнэйнгөө хорео­гой баруун талада хэр үнинэй малтаатай утаариин нүхэн тээшэ ошобобди. Һэбшээхэн зулгылаад, зохид гээшэнь, на­ранай элшэ хабарайхяар халу­ухан, тэнгэри хүбхэлзэн зэн­хыгээд, зай захагүй мэтэ. Гараа наран тээшэ дэлгээгээд, нюдөө ониилгоод зогсоноб.

- Элдэбээр аашалаад, һалхи бү дуудажа орхи, эшхэрхэ ба­риха, шолмонууд, юугээшье хэхэ зонта. Ерэ, энээнээ ба­рилса, - гээд, жэжэ үйһэндэ гал носоожо бадараагаад, түмпэн соохи аргал, тонтого­ол, нарһанай шэнгэрүүһэ, бор­боосгойгоо дүлэтүүлбэ. Тиин галай унтаржа, юрэл нэгэ жэгдээр ууяжа эхилхэдэнь, эдэ бүгэдэеэ нүхэн руугаа бол­гоомжотойгоор, аалиханаар хэбэ. Уданшьегүй хүхэбтэр утаан өөдөө сорьежо, элдэб үнгын угалзануудые һиилэхэ гэһэндэл, хойшо урагшаа һэлбэлзэнэ. Энээнииншье го­ёшоохо гээшэм аргагүй, ута­ариин нүхэнэй үбгэжөөлэй ута һахалынь ха юм гээд төөбиидөө зэмэлүүлнэб. Нүхэн дээрэ һалаатуулан табигдаһан гурбан шоро мо­доной дээдэ үзүүрнүүдыень холбон, бүхэлэн уяад, арһаяа үнгөөрнь зосоошонь нэмэрю­улээд, эндэ тэндэһээ утаанай нэбтэрэн гарахагүйн тула хаб­шуураар хабшаадхиба.

Одоошье би модон һандали дээрэ табигдаһан талбаг дэ­эрэ һуужа, харууһашанай үүргэеэ эхилбэ хаб. Бүри би­шыхандаа, удаань һургуулида ороһонойшье удаа һахюулшан болодог байгааб. «Энэтнай юундээ хэрэгтэй юм? Ганса өөһэдынгөө малай арһа ута­ад орхихогүй, үшөө хүнүүд юундэ манайда арһа асаржа утуулха болоо юм?» – гэхэб. «Утагдаһан арһа хорхой хи­бэн эдихэгүй, дэгэл оёходо үзэмжэтэй гоё болодог. Теэд­шье маниие арһа һайнаар ута­на гэлсэнэ ха юм. Доржи-Хан­дадаа утуулаад үгыт гэхэдэнь, яагаад арсахабши. Зондоо шадаал һаа, һайе хэжэ ябаха юм. Хожом хойно байдалдаш­ни һайн байха, хэһэн туһашни бусажа эрьехэ», – гэхэл даа, төөбиим.

Үзэг бэшэг таниха болохо­дом, энэ ажал тиимэшье шэ­лээтэй, хашартай бэшэ шэнги болоо һэн. Утаанайнгаа нэгэ жэгдэ гарахые тухайлан, түни түбшэхэн номоол уншажа һуухаб. Хаа-яаниинь оршон дайдаяа һайхашаан хара­хаш. Баруун хадам түрэлһөө түрэл таабайм мэтэ духаяа мэлиилгэн милайхадал гэхэ. «Һуу, һуу, һууһан хүн һууряа олохо», - гэһэндэл. «Яба, яба, ябаһан хүн яһа зууха» гэжэ ном соо бэшээтэй байнал гээд һанаандаа һөөргэдэхэб. «Һууха, ябахашни – саг сагтаа, тэсэбэритэйл һаа, тэбэри олзо олохош», - гээд Баруун хадам дам маһалзаха.

- Тэсэбэри гээшэш юун юм?

- Халуун, хүйтэн, үгсүүр уруу­дам, годируу бэдирүү гэжэ голон гонгинонгүй, бүрхэг сэлмэгы­еш, бэрхэшээл золыеш нэгэ ад­ляар дабажа гараха гэһэн юумэл даа. Тэсэбэритэй хүн түбэгтэ абтахагүй, табисуурайнгаа го­лые заатагүй олохо, - гэһэн ном­нолоо үргэлжэлүүлхэл даа, Ба­руун хадам.

Нэгэтэ иимэ ушар болоһон юм. Оршон байгаалитаяа ха­рилсан, хон-жэн байдалаа сахин, урдынхяараал һуун гэһэйм, үү-татай, хашаанай са­ана хүнэй ханяахань дуулдаад, уданшьегүй аабагар жаахан бэетэй хүгшөөдэй бии боло­од, хашаанай забһараар зай захагүй үгэлөөд эхилбэ:

- Ай, Доржо-Ханда, арһаяа утажа һууна гүш? Хари, хүн хэлээ юм, шамайе энээндэ ехэ бэрхэ юм гэжэ... Хэнэй асарһан арһан бэ?

Хамагай түрүүндэ үлүү үгэ гарахагүй гэһэн хорюу­лаа һанан, миин лэ дохисого­оноб, тиин хургаяа амандаа абаашажа, бү дуугарыт гэһэн тэмдэг үгэнэ хэбэртэйб. «Та­най Түртэтэн угаараа шанга зон юм. Ши эжытэеэ эдээндэ шадарлаһан хүн ха юмши даа. Тожоон төөбиин шүлһэ эдижэ томо болоош. Уг удхынь энээ­нэй ашаар абалсаал гээшэш», – гэхэ мэтээр, түргэ-түргэн ярихадань, үгэнүүдынь ямар нэгэн хүндэ тоборюулгану­уд мэтээр газар дээрэ абяа­тайгаар мухарин унаһандал һанагдаа бэлэй. Эгээл энэ үедэ гайха-ехэ, утаариин нүхэн соо тас-няс гэһэн абяан дуулдаад, гал дүрэлзэн носошобо хэбэр­тэй. Нюдэ сабшаха зуура улаан согууд дээшээ хиидэн, хэдэн тээ арһа соолон дүргэжэрхибэ. Тээлмэрдэшөөд, «Төөбии!» – гээд, шангаар хашхархым тэндэ борсогорхон шабганса­шье һанагдаагүй түргэнөөр арилшаһан байба.

- Энэ Ханда гэжэ хаа-яагүй хэлэеэ бүлюудээд лэ зайжа ябаха. Юугээ гэжэ энээ руу шагааба, шалиба гээшэб. Ёһо мэдэнэгүй гээ гүш, юумын саана аад лэ..,- гэжэ мэгдэн гүйжэ ерэһэн төөбиим үгэлжэ байгаад, эсэстээ хүрэтэрөө борлуулагдаагүй, тэрэ мүртөө дүрэнхэй арһа шоронуудһаа хуулан, хуряан абаба.

Нүхэ руу шагаабаб. Утаари­ин эзэн уурлаад, собхороод-со­ёрлоод, намдаба хэбэртэй. Үлэ мэдэг носожо байһан ошохо­нуудшье унтарба. Төөбии сан­зайн эдеэ тэрээ руунь сасажа, алдуугай түлөө дуугайханаар хүлисэл гуйба. Харин арһанай бодото эзэндэ иимэ бай­дал яагаад ойлгуулһан, бэеэ сагааруулһан юм - мэдэнэгүйб. Гансал Ринчин төөбиитэеэ хо­юулан хушуугаа холбон, энэ оһолто ушарай «гэмтэн» – Хан­да хүгшөөе эбтэйхэнээр зэмэ­лэн шүүмжэлһэн юмди. Хэды соо ямаршье оһолгүйгөөр арһа утадаг байһан намда энэ ушар одоол гайхамаар тааба­ри, мартагдашагүй заабари мэтэ ухаандам хадуугдаа юм. «Олоной шууяан соо ходол дүжэршөөд ябангүй, хаа-яани­инь өөрөө өөртэйгөө харилса­жа, досоогоо намдуухан байдал тогтоогоод, бэеэ шагнаархаад үзэдэг бай. Сэнтэй бодол гү, али ямар нэгэн туһатай тоб­шолол хаанаһаашьеб буугаад ерэхэл байха», - гээд, мүнөө та­бяад жэл үнгэрһэнэй удаа ута­ариин нүхэнэй эзэн һануулжа байһандал...

Үнэхөөрөөшье, хаа яани­инь зүрхөө даража, зүнгөө зүб руунь шэглүүлжэ, ая намдуу­хан һуухада аятай бэшэ аал? Харин утаариин нүхэнэй эзэн яахадаа намда талархалтай һэм гээд һонин асуудал өөртөө табинаб. Ажабайдалай али нэ­гэн зүрилдөөндэ оролсоогүй, хара сагаанай хэрэгтэ хамааралсаагүй, буруу, зүбые буляасалдаагүй – гэнэн хонгор, аригуун сэбэр ухаандаа ябаха­даа, үхибүүн бүхэн боди садын шэнжэтэй гээд зүб лэ хэлсэдэг шуу. Үерэй харьялаа үзөөгүй, булагай нэгэ жэгдэ бурьяла­ан мэтэ тэнигэр сэдьхэлтэй үхибүүндэ байгаалиин, оршон ехэ дэлхэйн үзэгдэлнүүдшье һаа, хайра үршөөлөө үзүүлдэгынь элил даа. Үнгэтэ байдалай үймөөн соо марга­ха, сошордохо, тэбдэхэ сагууд али олон дайралдадаг. Зарим­даа яарал-дааралай мэдэрэлдэ абтан, дээрээ ортоо һаа, бууса тоонтынгоо бухал үбһэнэй са­ана, утаариин нүхэнэй дэргэ­дэ дабшалһан шэгшын зэргэ шордогорхон басаган ухаандам ородог. Тэрээхэн хүүгэндэл ад­ляар дэлхэйе мэдэржэ, ажабай­далай тэнсүүреэ олодог хүм, хаа-яаниинь...

Галина БАЗАРЖАПОВА.