​Мал хонин тухай арадай аман сэсэн мэргэн үгэнүүд

Энэ түби дэлхэй дээрэ ажаһууһан, һуужашье байгаа олон тоото хүн зоной дундаһаа Чингис богдын манду­улжа, һалбаруулжа байһан монгол арадай нэгэ һалаа болодог буряад арад ха юмбибди.

Амидаржа ажаһуухын, уг үндэһэеэ саашань үргэлжэлүүлхын түлөө ню­таг нугадаа байгаалиин ула­рилтай тааруулжа, ажал хэхэ ёһотой байгаа.

Арюун сэнхир, амгалан тайбан Ага нютагаархид мал ажалтай байһан.

Арад зоной дунда “мал харахада – ама тоһодохо, һургуулида һурахада – ухаан бэлиг үгэхэ” гэлсэдэг ха юм.

Онон хатан эжытэй, Алха­на агуула абатай агынхид хүн зоной хэр угһаа мал ажалтай байһан. Мүнөөшье мал ажалаа ябуулжал байдаг зандаа.

Минии гэртэхиншье мал ажалтай ябаа.

Совет гүрэнэй тогтоһоор хэдэн жэлэй үнгэрхэдэ, үмсөөрөө эндэ тэндэ ажаһууһан урагшаа һанаатай нютагаархид эбтэй эетэй хэлсэжэ, хамтарха түб байгу­улхаяа бодобо. Колхоз бай­гаа үгы ха юм даа. Хэлсэжэ, хөөрэлдэжэ, Үлзытэ нютагтаа “ТОЗ” ( товарищеское обье­динение земляков) 13 хүнһөө байгуулһан эдэ, 13 зоной дун­да минии аба Дамдинов Дари­жаб байһан. Үмсымнай нютаг – Хүндэлэн байгаа. Эндэһээ холошье бэшэ, Үлзытэ тээшээ абамнай ябадаг болоо.

Табан хушуун малнуудһаа абатамнай (угаа дамжуулһаар) хонин һүрэгөөр баян, олон хо­нитой, ямаагүй байгаа.

Хүгшэн аба Дэлгэрэй Дам­дин, аба Дамдинай Дарижа­бые олон хонитой айл, эдэ­эниие тушааха, «ябуулха» гэһэн һанаанай гарахада, ню­тагаархиднай ами наһыень, гэр бүлыень хамгаалһан гэл­сэдэг. Абамнай баяр баясха­ланиие үтэлтэрөө хүргэдэг һэн даа. “Нэгэшье үдэр хүниие зараагүй, өөһэдөө амандаа эдихэеэ гамнажа тэжээһэн” гэжэ халаглаа гэхэ.

Батын Һама эжымнай хурьгадай нюдөө үбдэхэдэ, сагаан саахар амандаа хээд, хайлуулаад, хурьгадаа тэбэр­жэ, нюдэнүүд соонь дуһаадаг һэн. Хурьгадай нюдэд хоноод байхадаа, һайн болодог һэн. Гайхахаар. Энээн тухай мүнөө үедэ ветврачһаа һурахаяа мар­тадагби.

Мүнөө хүдөө нютагууда­ар хонин һүрэг түрэжэ, түлөө тэнжээжэ байгаа ёһотой. Ии­гэжэ бодожо үзөөд, энээниие монголһоо буряад хэлэндэ ор­шуулааб.

Хониной дуун

Хадын саһан хайланал даа.

Хабсал сайраар урданал даа.

Хариин шубуун ерэнэл даа.

Хажуудашни юуншни хэб­тэхэб даа.

Тойг

        тойг

                тойг

                         тойг.

Урин дулаан болонол даа.

Ургаса ногоон дэлгэрнэл даа.

Уһанай шубууд ерэнэл даа.

Уурагшни дэлбэрнэл даа.

Урдаһаашни юуншни угта­хаб даа.

Тойг

       тойг

              тойг

                     тойг.

Хүхэ ногоон урганал даа.

Хүбшын модон набшаһалнал даа.

Хүхы шубуун донгодонол даа.

Хүхэншни дэлбэрнэл даа.

Тэрээнииешни юуншни хүхэхэб даа!

Тойг

       тойг

              тойг

                     тойг.

Дэлбэн сэсэг урганал даа.

Дэлхэйн шэмэг болонол даа.

Дэлгэр шубуун ерэнэл даа.

Дэлэншни дэлбэрнэл даа.

Тэрээнииешни юуншни хүхэхэб даа.

Тойг

        тойг

              тойг

                      тойг.

Иимэ хониной дууе Мон­голдо дууладаг байгаа. Ага нютагта нэгэ бага ондоошог. Эжымнай иимэ удхатай “Хони­ной дуу” хурьгаяа голоод, хо­оллуулха дурагүй байхадань дуулажа, хонин малшье һаа, сэдьхэлынь хүдэлжэ, байн- байн хурьгаяа хооллуулжа, дүтэ болодог байгаа ха. Хони­шод мүнөө үе сагта иимэ дуу дууладаг байна гү..?

Хүдөө нютагуудаар ондоо шэнэ үүлтэрэй хонин һүрэг асаржа, элдэб нэрэтэй боло­дог байна. Һайн үүлтэрэй мал болоо һаа, ехэл олзотой байха ёһотой.

Бага ябахадаа, эжыдээ хо­ниной нооһо сэбэрлэжэ, уга­ахыень бэлэн болгожо үгэдэг һэмди. Тиигээд үдэшэ, эдеэ­нэй һүүлээр, нооһоёо ээрэжэ, оймһонһоо эхилээд, дулаан хубсаһа хунар бүтээдэг байһан даа. Яһала хониной нооһо ээрэһэн хүн ябанаб. Оймһо оё­дог ябаалди даа, абын басагад бултадаа.

Дулма Дарижапова, доцент, арадай гэгээрэлэй эрхим.