​Түрэһэн дайдаяа магтажа дуулаһан юм

Эдэ үдэрнүүдтэ уянгата поэт, журналист Геннадий Раднаевич Ринчино амиды мэндэ ябаа hаа, 70 наhатай болохо байгаа. Хүндэ үбшэндэ дайруулжа, сагhаа урид нүгшэhэниинь харамтай! Шүлэгшэн 1945 ондо Хурамхаанай аймагай Алла hууринда түрөө. Хурамхаанай дунда hургуули дүүргээд, «Баргажанай үнэн» сониндо, хожомынь «Буряад үнэн» сониндо сур­балжалагшаар ажаллаа. Геннадий Ринчино – СССР-эй Журналистнуудай холбооной гэшүүн (1968 онhоо). 1972 ондо Доржо Банзаровай нэрэмжэтэ Буряадай гүрэнэй багшанарай дээдэ hургуули түгэсхөө. 1970 онhоо «Баргажанай үнэн» сониной редакторай орлогшоор наhанайнгаа амаралтада гаратараа хүдэлөө.

Дондок Улзытуевай уран зохёолые үндэрөөр сэгнэдэг байhан. «Дондок Улзытуевай дурасхаалда» гэhэн шүлэг соонь иимэ мүрнүүд бии:

«Хүнэй энээхэн наhанда

Хүсэл, зориг, тэмсэлэй

Ехэ дабаанай байhые,

Аха, шимни

                   мэдэрээлши».

Буряадай гайхамшаг­та поэт тухай хэлэhэн үгэнүүдынь иимэ: «Энэ шүлэгшэниие агууехэ поэдүүдээр жэшэдэг юм. Зүгөөр Дондок Улзытуевые хайшаншье гэжэ нэрлээ hаань, энэ хүмнай өөрын дээдэ шанартай, өөрын онсо шэнжэ маягтай буряад поэт байгаа, талаан бэлигэ­эрээ Зүүн зүгэй шүлэгшэдэй түрүүшын ододоор сасуул­маар…».

1990 ондо Буряадай номой хэблэлээр «Сэл­мэг гуниг» гэжэ нэрэтэй шүлэгүүдэйнь суглуулба­ри ном боложо гараhан юм. Александр Сергеевич Пуш­кин «На холмах Грузии ле­жит ночная мгла...» эхитэй шүлэг соогоо

«Мне грустно и легко; пе­чаль моя светла; Печаль моя полна тобою…» гэhэн уянга­та мүрнүүдые hубарюулhан юм. «Печаль моя светла» мүрнүүд «Сэлмэг гуниг» гэжэ оршуулагдаад, Генна­дий Ринчиногой шүлэгүүдэй согсолбориин нэрэ болоо хаш даа. Мүн «Гуниг» гэжэ поэдэй ара нэрэнь (псевдо­ним) боложо, нютаг нугадаа алдаршаа.

«Буряад үнэн» сонин­до ажаллажа байхадаа бэшэhэн олон тоото очер­кнуудыень, литератур­на болон публицистикын шэнжэлгэнүүдыень түрэл нютагай, мүн республикын бэшэшье аймагуудай зон hонирхон уншаhан байха. Бэшэhэн бүтээлнүүдынь «Байгал» сэтгүүлдэ, янза бүриин альманахта, аймагу­удай ба республикын сони­нуудта хэблэгдээ юм.

Улад зоной ой ухаанда ню­тагаймнай хүбүүн залуу зан­даа hанагдана даа. Геннадий Ринчино Баргажан дайдын­гаа соёлой ба уран зохёолой хүгжэлтэдэ хубитаяа яhала оруулаа. Түрэhэн дайдаяа магтаhан дуушан гэхэдэ та­арамаар байна. Нютагайм­най хүбүүн сагаан сэдьхэл­тэй хүн бэлэй, «ехэл юумэ хэһэм даа» гэжэ нэгэтэшье хэлээгүй, үбсүүгээ олон зо­ной урда тоншоогүй. Минии бодоходо, амиды мэндэдэнь хэhэн ехэ ажалынь үнэн дээ­рээ ёhотойгоор сэгнэгдээгүй гэмээр…

Нэрэ обогынь алдаршуул­жа, сагай үнгэрөөшье hаань, зарим тэды алхамуудые хэ­бэл, болохотой байгаа гэжэ hанагдана. Жэшээнь, олон газетэ, журналнуудаар тэрэ сагта хэблэгдэжэ тараhан литературна, публицисти­кын болон нютаг ороноо шэнжэлгын статьянуудыень суглуулжа, ном болгожо гар­гаа hаа, ёhотойл дурасхаал болохо hэн. Хамта ажаллаhан сурбалжалагшад, литератур­на таhагайнь үетэд, дүтынь нүхэд, эгэшэ дүүнэр, ураг тарагууд, юрын уншагшадай дурсалга hанамжануудые эмхидхэжэ, нэмээгээ hаань, бүришье зохидоор үзэгдэхэ байгаа. Энээнhээ ехэ дурас­хаал байха юм аал…

Доро дэлгээгдэhэн шүлэ- гүүд поэдэй «Сэлмэг гуниг» гэжэ номhоо, мүн хубиин архивhаа абтаба.

«…Тоором хара хүрьhэн соо

Тоонто минии булаатай»

                                                         (Дондок Улзытуев)

Аршаан булагай эхиндэ,

Алла хадын хормойдо,

Алла горхоной эрьедэ,

Алла гэжэ нютагта,

Хүнхэр тайгын үбэртэ,

Хүмэг шулуунай забhарта,

Хайр шулуун хүрьhэн соо

Тоонто минии булаатай...

***

Аляа гүлмэр байхадам,

Аллын нуурай үбсүүндэ

Сагаан шубууд наадаа.

Сэнгүү хүхюун наhандаа

Сарюухан шубуудые

хараhандаа,

Сэдьхэл сагаан ябаналби.

Айдар залуу үедэм

Аллын хангай тайгада

Хүхы шубуун донгодоо.

Хүбүүн ябаhан наhандаа

Хүхын дууе дахаhандаа,

Харгын холые зоринхойб.

Анхан дэлхэйдэ түрэхэдэм,

Алла нютагайм хүнүүд

Аба, эжытэйм баярлаа.

Заахан үшөө байхадаа,

Зоной олондо юрөөлгэhэндөө,

Зоной түлөө оролдоноб.

ЭРЬЕСЭ (Дуун)

Алтанхан намарай

Арюухан үедэ

Ангирын дуунай

Аялга эрьен,

Намайе дуудан,

Анханайм дуран,

Эрьеэ гүш?

Алтанхан намарай

Аажамхан үглөө

Уулзаhан бугын

Урамдаагаар эрьен,

Шамайе дуудан,

Урданайм дуран,

Эрьеэ гүш?

Арюухан сэсэгүүдэй

Хагдарха үедэ

Аадарай бороогоор

Уйлан хайлан,

Маниие дуудан,

Аляахан дуран,

Эрьеэ гүш?

***

Хадын хабшалаар хүүежэ,

Хагсуу хабар буухань гү?

Халуун зүрхэм хадхажа,

Хүнэй гуниг дайрахань гү?

Хангай тайгаар шууяжа,

Харалган hалхин үлеэхэнь гү?

Хүрин зүрхэм шэмшэржэ,

Хүнэй уйдхар хайрахань гү?

Хадаар үүлэд сугларжа,

Хүбэн саhан будархань гү?

Хүрин эльгэм үбдэжэ,

Хүнэй сэдьхэл хүлгэхэнь гү?

***

Эртын сагай домог түүхэ

Энэ наhандаа хөөрэн хэлсэхэ

Эгээл hайхан эрдэни гэлсэнэ.

Урдын сагай үльгэр туужа

Уудалан байжа хөөрэхэ

гээшэ

Удаан наhанай заяа шэнжэ.

Үнгэрhэн сагай домог түүхэ

Үльгэрлэн хамта

зугаалха гээшэ

Үни жаргалай эрдэни гэхэ…

НАРАН

Үглөөнэй наран

Улаан торгон

Тэрлигээ хэдэрэн,

Тэнгэри-таладаа

Хун сагаан

Хонид-үүлэдээ

Энэ үдэртөө

Эрьен манаа…

***

Хамаагүй,

Үглөөнэй наран

Үүлэнэй саагуур

Хоргодожол байг,

Хамаагүй,

Хүбшэ тайгаар

Уули шубуун

Улижал байг,

Сэдьхэлдэмни

Аажам, тэнюун,

Сэдьхэлдэмни

Сэлмэг, тунгалаг,

Сэдьхэлдэмни

Сэнгүү хүгжэм…

Сэхээр ябаха,

Сэбэрээр ажаhууха

Согтой мэдэрэл

Сэсэглэнхэй!

***

Гоё hайхан эрбээхэй

Гоёод ниидэнэ дэрбээхэй.

Галда дүтэлөөд хөөрхэй

Газарта унана-дүрэнхэй…

***

Гурбан харгын hалаа –

Гуниг бодолойм залаа.

Гүйхэн бодол hалаа,

Гүйлгэхөөр ухаа залаа.

Гуламта ехэ нютагни –

Уудам ута харгымни.

Унаhан, дуhаhан наhамни -

Унаган балшар моримни.

Хажуу тээшээ хадуурха –

Хажуур холын хадуур ха.

Гэнэн хонгор наhамни -

Гунан жороо моримни.

Хүсэл, зориг, тэмсэл -

Үсэд булта тэнсээл.

Хүдэр энэ наhамни -

Хүлэг хурдан моримни.

Гурбан харгын hалаа –

Гуниг бодолойм залаа.

Гүйхэн бодол hалаа,

Гүйлгэхөөр ухаа залаа.

***

Хүлисөөрэй…

Хүлисэл гуйжа,

Үбдэг дээрээ

Урдаш унажа,

Хадынгаа зоной

Хатуу заншалые

Хухалхам гү?

Хүлисөөрэй…

Хүнэй урда,

Хүсэнэй урда

Багаhаа нааша

Бата байжа

Би hурааб!

Хүлисөөрэй…

Сэдьхэлэйм

Сэсэг мэтэ

Сагаан мэдэрэл

Намдаал адли

Омог юумэл.

Хүлисөөрэй…

МҮНХЭ НАҺАН (Дуун)

Энэ залуу наhан -

Эрьеэ замбиин наран,

Энэ залуу наhан -

Элдин дайдын саhан,

Энэ залуу наhан -

Эртэ үглөөнэй манан.

Наран эрьен гараха,

Саhан эрьен орохо,

Манан эрьен хөөрэхэ,

Наhан урбан ошохо,

Наран эрьен дуулаха,

Дуран эрьен ерэхэ,

Мүнгэн дэлхэйн наран,

Мүнхэ байха наран.

Манай эдир наhан -

Мүнхэ залуу наhан,

Манай инаг дуран -

Мүнхэ сэбэр дуран.

Цыренжаб ЧОЙРОПОВ, социологиин эрдэмэй доктор, профессор.