​Хүхюунээр шэртэжэ байһаншуу...

Бато Базарониие анха түрүүн би 1950 оной намар хараһанби. Бато Базарон угаа шогууша хүн байгаа. Тэрэл 1950 ондо ерэхэдээ, таниха хүнүүдээ доро до­хин мэндэшэлжэ байгаа бэлэй. Тиихэдэ дүтэ таниха хүнүүдэйнь гар барихадаа, нэгэ оньһотойхон шог хэлэхы­ень гайхан анхараа һэм. «Иимэ үндэр томо хүн аад, гартнай яаһан туранхай, яhархаг гээшэ ааб? - гэжэ Чимит Цыден­дамбаевта хэлээ агша hэн. - Басагадай гар удаахан бариха юм гээшэ ааб даа...».

Уран зохёолшоднай халта забдатай болоходоо, дүтын нютагууд руу агнуурида гарадаг һааб даа. Шубуу агнахаяа. Һүүлдэнь энеэ­дэтэй ушарнууд тухай шог хөөрөөнүүд тарадаг hэн бэзэ. Тиимэ хөөрөөнүүдые Бато Базарон угаа зохидоор най­руулаад, элдэб согсолбори­нууд соо оруулдаг байгаа. Тиимэ ушарнууд тухай Бато Базароной прозоор бэшэhэн ном соо уншажа, эгшэтэрээ энеэhэнээ мартагшагүйб. Илангаяа «Мүргэдэг буха» гэһэн рассказынь ехэл hонин. Хоца Намсараев, суу­та уран зурааша Цыренжап Сампилов болон бусад нүхэд агнахаяа Оронго нютаг руу ошоод, тон энеэдэтэй үйлэдэ ороһон байгаа. Машинынгаа ойро тэдэнэй зогсожо бай­тар, ууртай бүрхирhэн нэгэ буха ерэбэ ха. Зуралгынгаа зэр зэбсэгhээ hаладаггүй Цыренжап Сампилов дүтын бургааhа руу гүйжэ ороод, фото-зураг буулгаһан мэтэ­эр бүхы үйлэ ушарнуудые хойно хойноhоонь зуража мэдэбэ ааб даа. Үшөө нэгэ нүхэрынь машина соогоо хорошобо. Буха хоргодожо үрдеэгүй Хоца Намсарае­вые мүргэхэеэ сэхэ ерэбэ ха. Түрүүшээр машинаяа той­рон «эрьюусэлдэбэ». Тиигэ­эд нуур тээшэ гүйшэбэ, буха - хойноһоонь. Тиигэжэ бай­тарнь бухын эзэн эхэнэр ерэ­жэ, тэрэнээ туужа абаашаһан байгаа.

- Энэ иихэдээ ямар эш­хэбтэр, зүдэг юумэндэ оро­бо гээшэбди, нүхэд, энээн тухайдаа нэгэшье хүндэ бү хэлүүжэбдеэ даа, - гэлдээд, хотоёо бусаа hэн бэзэ.

Теэд... Хүхюу шогтой уран зураашань зурагуудаа хүндэ харуулжа: «Энэ Хусын уша­ралта ябадалнууд гээшэ» гэжэ хөөрөөд, нюусань нюр­ганай забһараар гарашаһан түүхэтэй.

Бато Базароной үгэ хэ­лэн шогтой, хурса байгаа гэжэ дахин онсолоё. Жэшэ­энь, 1963 оной мартын hүүл багта, hургуулиин хабарай амаралта соогуур hэн. Би Иисэнгын hургуулида зав­уч байгааб. Н.С. Хрущевой за­саг баряад замбууржа, алибаа юумые худхуулжа, хуймуулжа байhан үе. Аймагуудые, хүдөө ажахынуудые томодхохо гэhэн Хрущевой «агууехэ шиидхэбэридэ» дайрагдаhан Яруунын, Хориин, Хэжэнгын аймагууд «нэгэдхэгдээд», одоо зүүдэнэй юумэ болоо агша hэн. Хоёр жэл соо үргэлжэлhэн тэрэ замбууралга соогуур би Иисэнгэhээ Хори хонхо­дожо, гэгээрэлэй таhагтай хөөрэлдэжэ шадаагүй hэм.

Гэбэшье Буряадай Уран зохёолшодой холбооной үүсхэлээр зүүн аймагуудта ажаллажа байhан зохёолшо­дой зүблөөн Хори тосхондо зарлагдаа бэлэй даа.

Тэрэл 1963 оной зүблөөнэй тарахада, ню­таг-нютаг тээшээ ошо­хо hанаатайнууд Хориин гудамжануудые «хэмжэжэ» ябаа hэн хабди. Тэрэ үедэ мүнөөнэйхидэл «үй түмэн» микригүүд байгаагүй, «хамартай-хамаргүй» автобусу­удаа хүhэхэ хэрэг гараа hааб даа. «Сулхара-Исинга» гэhэн шэглэлээр ябадаг автобус би хүлеэжэ, намайе үдэшэхэ гэжэ уран зохёолшо хүбүүд Хориин столовын газаагуур hүндэлжэ байгаа. Тиигэжэ байтарнай, редакциhаа гара­ад, Бато Базарон ерэбэ.

Нэгэ мэдэхэдээ, Бато Ба­зарон, Чимит Дарибазарон, бидэ гурбан үлэшэнхэй бай­бабди.

- Буряад хүбүүд иимэл­та даа. Энэ поэт басагаяа үдэшэнгүй үгы болошобо, - гэжэ ахатамнай гэмэр-гутар гэхэшүү.

Чимит Дарибазарон то­омоо таhаржа, юун гэhэн байгаа юм, би балай анха- раашьегүй hэм. Бато Базарон Чимидые хажуудаа дуудажа абаашаад, юушьеб хэлэбэ. Дарибазарон хас-хас гэтэр энеэшэбэ. Бато Базарон ехэл hониноор, миhэд-миhэд гэжэ гэдэргээ хаража ябаад, ре­дакци тээшээ ошоhон юм.

- Юун гэлсээд, иимэ хүхюугээр эльгэ хатабаш? - гэжэ Чимидhээ асуухадам:

- Ахатамнай юун гээ гэжэ hананаш? - гэжэ асууба.

- Юун гээ юм? - гэжэ hурабаб.

- Зүб ааб даа. Залуу эхэ­нэрэй хажууда намайгаа хүхэрүүлэн алдабаш даа. Тиигэншьегүй яаха hэмши даа. Шимни даритаяа зандаа Базарон ха юмши даа. Харин бишни дарияа hалаhан База­рон ха юм биб даа гээл, - гээд, Чимит дахин эльгэ хатаба.

Тиихэдэнь хүнэй обогые хэрэглэжэ, энеэдэ гаргаха­даа, Бато Базаровичнай гай­тайл байна гэжэ hанагдаа hэн.

Бүри залуу ябаха саг­тамнай «Байгал» зочид бу­удалай нэгэ номер соо Бато Базарон тогтоһон байгаа. Тэрэ ушарые мэдээд, Чимит Цыдендамбаев гүйжэ ерэбэ ха. Бато Базаровичай Хори­ин ШКМ-дэ багшалһан үедэ Чимит Цыдендамбаев тэндэ һураһан, шабинь байгаа.

Багшатаяа уулзахадаа, Чи­мит ахатан доброосолоо ха:

- Самолёдоор ерээгта, самолёдоор? Хэжэнгээрхид газараар ябахаяа болинтоо гэжэ дуулаа hэм. Зай, хөөрыт даа, самолёдоор ниидэхэдэ, ямар байнаб даа-аа?

Бато Базарон шабиингаа урдаһаа хурсаар шэртээд:

- Ямаршьегүйл даа. Хэжэнгэhээ тээ баруул­жаа, далаад модоной зайда хүрөөд ябатараа, досоом аргагүй ехээр худхаад, муу болоод, доошонь ехэ гэгшэ­эр... гаргажархёо hэм даа, - гэхэдэнь, Чимит ахатан абяа­гаа хуряагаад, түргэн гаража ябашаhан байдаг.

Харин «Хэжэнгэһээ бару­улжаа далаад модоной зай» гээшэнь Чимит Цыдендам­баевай түрэhэн нютаг Тарба­гатай байhан байгаа.

Аха үеымнай зохёолшод мэндэнүүд ябахадаа, барhад, иигэжэ бэе бэеэ ёгтолжо, на­адалжа, угаа хүхюутэйнүүд бэлэй даа.

Хоридо болоhон уулзалга hүүлшымнай байгаал даа. Удангүй Б.Б. Базарон хэтын­гээ орондо мордоһон юм.

Бато Базароной хурса хара нюдэнүүд аяар тэрэ хүртэшэгүй холоhоо шог­той хүхюунээр шэртэжэ байһаншуу...

Цырен-Дулма Дондогой,

Туяна САМБЯЛОВА бэлдэбэ.