​Түрэл нютаг Ивалгамни

Эртэ урда сагһаа хойшо эжы, абымнай үргэжэ, шүтэжэ байдаг Баян-Ту­гадай үбэрөөр хабтайhан, хадаhаа бууhан Халюутын аршаанай урду­ур жэрын һууһан үни caгhaa Буряадта алдаршаhан Ивалгын аймаг - манай түрэhэн тоонто юм.

Хамар Дабаан хаяатай,

Хамаг зондоо хэшэгтэй,

Халюутын аршанһаа сэржэмтэй

Хамба Итигеловэй тоонтотойбди.

Үндэhэн арадайнгаа түүхэhээ

Манай Ивалгын аймаг баян нам­тар, түүхэтэй. Эхирэд-булгадай угай зоной (6 отог) Байгал далайн урда бэеhээ нүүн ерэжэ, Ивалга нютаг­та түбхинэhөөрнь, хэдэн зуун жэл үнгэрөө.

Ябалга гэжэ үгэhөө Ивалга гэжэ нэрэ мүндэлөө hэн гэдэг.

6 отог гэхэдэ - харанууд, баабай, готол, олзон, алагүй, хурамша, буу­мал, шоно.

Ивалгын аймаг 1939 оной авгу­стын 25-да мүндэлhэн намтартай. 6 хүдөөгэй захиргаан аймагаймнай тоодо ородог: Оронгын, Доодо-Ивал­гын, Гүрэльбын, Сотниковой, Гэль­бэрын ба Ивалгын.

Тахилгата газарнууд

Ивалгын дасан ошожо, Хамба-ла­ма Даша-Доржо Итигеловэй мүнхэ бэе хаража байдаг дасанай унзад Бимба ламатай уулзалга хэжэ, нюта­гайнгаа тахилгата газарнууд, шажан мүргэл, Ивалгын дасан тухай мэдэ­сэеэ улам гүнзэгы болгобобди.

Урданай буряадууд, манай элин­сэг хулинсагууд, ёhо гурим, зан­шалаа нарин нангинаар сахижа, мүргэлтэй хада, уулануудаа тахижа ябадаг hайхан заншалтай байгаа. Манай Ивалгын аймагта иимэ нан­гин тахилгатай газарнууд гэхэдэ:

* Чингис хаанай обоо (Оронго го­лой эхиндэ, Хамар-Дабаанай орой­до);

* 12-дугаар Хамба-лама Даша­Доржо Итигеловэй субарга (Оронго hууринда);

* Шэнэhэтын обоо (Гэльбэрэ hууринда);

* Обоо «Баян-Тугад» (Ивалгада);

* «Бугата хүшөө» (Табхарта).

Дэлхэйдэ мэдээжэ болоhон ар­хеологическа хүшөөнүүд манай ай­магта баhал олон: тэдэнэй нэгэн - «Гуннское городище».

Хэрбээ хүн бүхэнэй бүхы сэдьхэ­лээрээ бурхан шажандаа hүзэглэжэ ябаа һаань, алтан дэлхэймнай ариг сэбэр байха hэн.

Буряад Республикын омогорхол - Ивалгын дасан баhал манай ай­магай дэбисхэр дээрэ Улаан-Үдэhээ 30-аад модоной газарта Хамар-Да­баанай хойморто оршоно.

Буряад орондо бууhан хамаг айл­шадые Ивалгын дасанда оруулжа харуулдаг hайхан заншалтайбди.

Бимба ламын хөөрөөнһөө: «Оронгын дархашуул гансашье нютагайнгаа Янгаажан, Ивалгын дасануудые бэшэ, бүхы Буряадай, Санкт-Петербургын, Монголойшье дасануудые барилсажа, уран шэмэ­глэлыень сүм бүтээлсэдэг байгаа».

Урасхал сэлгеэн аршаанууд

Манай аймагай дэбисхэр дээрэ бэе махабадаа аргалха хүйтэншье, халууншье аршаан олон даа!

Халюутын аршаан

Ивалга тосхонһоо баруун хойшоо Халюута горхоной зүүн эрьедэ гара­жа байдаг хүйтэн аршаан. Үе мүсын, мэдэрэлэй үбшэнүүдтэ туhатай, дээрэhээ соргоор буужа байhан ар­шаан доро орожо, бэеэ сохюулдаг.

Ута-Булагай аршаан

Оронго тосхонһоо хойшоо холо бэшэхэнэ гаража байдаг хэдэн эхи­тэй хүйтэн аршаан.

Этигэлэй хамбын аршаан

Оронго шадарай Улзын добо hууринда оршодог. Энэ аршаан хадаа элдэб олон янзын үбшэндэ туhатай юм. Хэдэн зуугаад хүн зон энэ аршаанhаа хүртэжэ, элүүр энхэ ябанал даа.

Манай hургуулиин үхибүүдэй эгээл дуратай «Туяа» лагерь баhал Ивалгын газар дээрэ - Хүхэдэй ну­урай эрьедэ байдаг. Эндэ жэл бүри манай hургуулиин үхибүүд амардаг.

Шэнэhэтэ баабайhаа холо бэшэ шубуудай заказник оршодог. Гэль­бэрын дунда hургуулиин үхибүүд эндэ хомор болошоhон шубуудые шэнжэлжэ, эрдэмэй ажал ябуулжа байдаг.

Алдар суута хүнүүд

Энэ ехэ ажал ябуулхадаа, домог түүхэ, уһа гол, ёһо заншал, солото хүнүүд тухай мэдэжэ абабабди.

1. Эрдэмтэ ламанар: Хамба лама Даша-Доржо Итигелов, Санжи-Цы­бик Цыбиков.

2. Уран зохёолшод: Бабасан Аби­дуев, Намжил Балдано, Алексей Ба­даев, Чимит-Цырен Санжиев.

3. Композиторнууд: Анатолий Андреев, Гур Дашапылов.

4. Артистнууд: Юрий Муруев, Су­рена Дашицыренова, Жаргал Бад­мацыренов, Зоригто Тогочиев.

5. Уран зураашад: Галдан Ленхо­боев, Эрдэни Цыденов, Доржи Пур­буев.

6. Тамиршад: Борис Зоригтуев, Баир Омоктуев.

Лицей-hургуулидаа нютагайнгаа солото хүнүүдээр уулзалгануудые үнгэргэдэгбди.

Тобшолол

Түрэл нютаг Ивалгамнай ямар баян түүхэтэй, удхатай, һайхан заншалтай гээшэб даа. Ямаршье аймагуудhаа дутуугүй, үзэсхэлэн гоё байгаалитай, аршаан булагтай газарта оршодог hайхан нютагтайб­ди.

Дарима ЦЫРЕНЖАПОВА, Үндэһэтэнэй 1-дэхи лицей-интернадай һурагша.