​Түшэһэн Хори нютагайм түүхэ баян даа

Хориин 11 эсэгын үри hа- даhадай түбхинэн һуудаг минии тоонто Хори. Уран шүлэгшэ Базар ЦЫБИКО­ВЭЙ нютаг тухайгаа бэшэhэн шүлэг сооһоо эдэ мүрнүүдые дурдамаар:

Эхэ нютаг, Хоримни,

Элдин дайдынш хүрьһэн соо

Элинсэг хулинсагайм яһан бии,

Эртынш сагай домог бии.

Зүб даа. Минии уг изагуурай һуудаг Булам нютаг ошоходоо, эжымни Анаа үртөө тухай hонин юумэ хөөрэдэг. Эндэ үни хада Үртөө- станци байгуулһан. Анаагай үртөөдэ улаа шэрэжэ ябаhан зон мориёо ама­руулдаг, hэлгэдэг байhан. Улаагай харгыгаар гүрэнэй гэмтэдые урагша хойшонь туухадаа, үндэр шүргэтэй хашаа соохи этапай гэр соо хону­улдаг, эдеэлүүлдэг байhан ха. Эндэ hүүлшын тайшаа Эрдэни Вамбацы­ренов ажаhуудаг байгаа. Энэ өөрөө ород яhанай хүн байhан аад, буря­ад нэрэтэй болоhониинь тон hонин. Баян ноён Вaмбацыренэй (тэрэ үхибүүгүй байгаа) намаржаанда зөөжэ ерэн гэhээнь, мансытай нарай үхибүүн дулаахан гуламтын хажууда унтажа хэбтэбэ. Тэрэ ноён тон ехээр баярлажа: «Эрдэни олооб!» - гэжэ хэлэhэн гэдэг. Тэрэ олзо хүбүүгээ Эр­дэни гэжэ нэрлэhэн, hайн hайханаар үргэжэ, эрын ээмдэ хүргэhэн юм. Эрдэни үргэhэн эсэгынгээ нэрэ нэрлүүлhэн: Хориин тайшаа боложо, арад зондоо аша туһа хүргэhэн гээшэ.

Замаа үргэлжэлүүлхэдээ, нарһан ой соогуур ябаад, Ониноборск (бу­ряадаар «Хүтэл нуур») гэжэ ород hууринай хажуугаар гарахаш. Юрэдөө, урдандаа энэ ой соогуур ашаанай юумэ, хүнүүдые шэрэхэ гэ­эшэ ехэ аюултай байгаа. Энэ нарһан тужа соо хоргодоһон дээрмэшэд хар­гын зониие тоножо, баяжаhан гэдэг. Сүлэлгэhөө тэрьелhэн хаатаршанууд Кухтерин, Березовский, Серебряков, Банщиков г.м. зөөритэй болоод, эндэ гэр барижа hуурижаhан түүхэтэй. Ии­гэжэ эндэ ород hуурин бии болоhон. Ониноборск манай Булам нютагай хойно оршодог. Булам, Ашанга, Ам­галанта нютагууд харгын хажуу тээ байдаг. Буряадууд харгыһаа холо hуурижадаг байгаа гэжэ мэдэхээр. Тэдэнэй тонуулшад, дээрмэшэдhээ айжа, харгыһаа холуур түбхинэдэг байhаниинь ойлгосотой.

Элдин дайдымнай хүрьhэн соо элинсэг хулинсагаймнай яhан, эр­тын сагайшье домог байха. Хэдэн жэлэй туршада кружогто хабаада­хадаа, хизаар ороноо шэнжэлэлгын хүдэлмэри ябуулдаг байгаабди. На­майе Улаагай харгын, харгын хажу­угаархи hууринуудай, Булган талын түүхэ ехэтэ hонирхуулаа.

Булган сагаан тала

Хэр yгhaa хойшо Булган сага­ан тала гэжэ алдаршаhан домогто hайхан тала Хори буряадай зүрхэ сэдьхэлдэ хододоо дүтөөр hанагдаха. Нюдэ алдама энэ талын үргэн тэг­шэ нюруу хүхэ номин тэнгэритэй үнгөө буляалдан байдаг юм. Булган тала гэжэ нэрэтэй болоhон тухай hонирхожо, Амгаланта нютагайнгаа үбгэд, хүгшэдhөө hурагшалhамнай, тайлбарилжа үгэбэ. Дашанимае­ва Цырмагай хүгшэн эжынь иигэжэ хөөрэhэн байна: «Нютагай нэрэтэй түрэтэй баян хүн басагаяа хүргэжэ ябаhаар, энэ талада булган малгайгаа гээhэн юм. Тиигэжэ энэ тала Булган тала гэжэ нэрэтэй болоhон байна».

Үнгэрэгшэ зүүн жэлэй үедэ түмэр харгын баригдаагүй байхада, энэ харгыгаар «гүрэнэй гэмтэдые» зүүлжэнь, баруулжань туудаг харгы байhан юм. Московско трактые мүн Шэтын тракт гэжэ нэрлэдэг. Булган таламнай Шэтэ Улаан-Үдэ хоёр хо­тын хоорондохи тэн гэжэ тоологдо­дог.

180 жэлэй саана декабристну­удые Шэтэhээ Петровско заводой шэнэ түрмэдэ (хаанай баталhан проектээр баригдаhан байгаа) туу­жа абаашаhан юм. Шэтын хамбын харгы уйдхар, гашуудал түрүүлhэн үйлэ хэрэгүүдыешье үзэhэн. Элин­сэг хулинсагууднай хаатаршануудай түмэр гэнжэеэ ханхинуулан, энэ хар­гыгаар туулгажа ябахыень харадаг байhан байха.

Н.Бестужевай бэшэhэн «Шэтэhээ Петровско завод хүрэтэр аян замда ябаhан манай үдэр бүриин тэмдэ­глэл» гээшэдэ хандая: «... 1830 ондо Шэтэhээ Петровскын завод ошо­ходоо, Яруунын дайдаhаа гаража, Хориин үргэн ая гангаар анхилhан газараар 22 модо ябажа, 10 үрхэтэ айлтай Грядецкэ деревнидэ ама­раад, баруулжаа 26 модо ябажа, 14 үрхэтэ айлтай Онинский Бор деревнидэ хонолгодо тогтообди... Эндэл нэгэ гайхалтай ушар болоо. Ониноборскын хажууда баронесса Розен үбгэнтэеэ уулзашаhан юм. Энэ уулзалга бултанай зүрхэ сэдь­хэл хүдэлгэhэн, баярлуулhан бай­на». Энэ уулзалга тухай «Записки княгини Н.Н. Волконской» гэhэн ном coohoo уншабаб.

Ашангын урда Шэбээтэ гэжэ ород hуурин байһан. Г-Ц. Ешиева «Ашан­га» гэжэ ном соогоо эндэ үни хада үртөө-станци байhан гэжэ бэшэнэ: үндэр шүргэ хорёотой, хүнэй тол­гойн багтахагүй онигор сонхотой, бүдүүн модоор бариhан түрмэ - хаа­таршангуудай хонолгын гэр Шэбээ­тэдэ байһан. Ашангын буряадууд тэ­рэниие ятаабай гэр гэлсэдэг байhан ха. Тэрэ гэрэй hууриин модон Шэбэ­этын деревниин зүүн захада хожом болотор байhан гэлсэдэг.

Росси дотор 20-ёод онуудаар граждан дайн эхилжэ, хүндэ хүшэр сагай ерэhэн тухай булта мэдэнэб­ди. Харин энэ үедэ манай нютагта ямар үйлэ хэрэгүүд болооб гэжэ хөөрэхэ хүсэлтэйб. «Буряад үнэн» сониной хуудаhанда толилогдоhон «Революциин hүүлээр Хоридо» гэжэ Ц.Эрдынеевэй статья coohoo граж­дан дайнай хүлгөөтэ үе тухай унша­набди:

«Сибирьтэ бута сохигдоод, 1920 оной февралиин hүүл баг­та Верхнеудинскhаа Шэтэ руу түрюулhэн генерал Каппелиин гурбан мянган морин сэрэгшэ­дые нэгэдүүлhэн частьнууд Шэтын трактаар гал дүлэтэ мүр гаргажа үнгэрөө юм. Үнэгэтэйн, Дээдэ-Тайл­сын партизанска отрядууд сагаан­таниие Устье, Заха-Шэбэр, Карба­иновка тосхонуудта буудалгаар угтаба. Үсөөншье, буу зэбсэгэр­шье ядуу партизанууд һайнаар зэбсэгжүүлэгдэһэн сэрэгүүдтэ мүртэй эсэргүүсэжэ шадаагүй.

Түрэһэн нютагаймнай газар дэ­эрэ 95 жэлэй саана болоһон энэ һүрөөтэ үе тухай хүнүүдэй хөөрөөн ехэ һонирхомоор. Каппелевцүүд замдаа дайралдаһан зониие дээрмэдэжэ, ехэ хохидол үзүүлээ гэдэг. Гол голоороо, бэе бэеhээ холо һууһан юрын малшад тон ехэ бэрхэшээлдэ ороһон бай­гаа. Харагдаа, үзэгдөөгүй һүрөөтэй сэрэгшэдэй тонуул дээрмэ хэhэн тухайнь тэрэ үедэ залуу ябаһан багшымнай нагаса эжы – Эрдыне­ева Надмид хүгшэн хөөрэһэн бай­на: «Буутай шуутай сэрэгэйхид гүйлдэжэ ерээд, дүтэ тойрон байhан адуу мал буудажа алаад, юумыень hэнэгшэлжэ абаад, арилшадаг бай­гаа. Бэрхэшээлдэ ороһон Мэгжын Үбэрэйхид өөhэдынгөө, мүн Цэбэг баянайнгаа олон тоото хони мал туужа, Мэгжынгээ ой руу тэрьедээ hэмди. Цэбэг баянаймнай адуу мал хүлгөөнhөө жэгшээ юм гү, али яагаа юм, ой соо байжа үгэнгүй, үхэр ма­лынь мөөрэлдэhөөр, шууялдаhаар, ой сооһоо тэрьелжэ, бууса руугаа буушоо hэн. Тиигээд лэ олонхи ма­лынь сэрэг суурай хүнэhэн болоо hэн даа.

Ой руу тэрьедэхэ аргагүй хадаа, буусадаа хадам эхэ хоёртой һама гэжэ аша басагантаяа үлөө hэн. Һүүлдэнь эжымни тон ехээр сэрэгэйхидhээ айhанаа хөөрөөл даа. Моритой, буу зэбсэгтэй ородууд ороод лэ, гэр со­омнай ханза, үхэг уудалжа, онгилжо эхилбэ ха. Тиигэжэ байтараа, басага­найм арбагар хүдэhэн дэгэл оложор­хёод, урбуулжа, эрьюулжэ байгаад хаража оробо. Нэгэшье үгэ ородоор мэдэхэгүй эжы өөрынгөө басага руу заажа: «Бидэ хоёр лэ байнабди, бидэ хоёрhоо бэшэ юумэн үгы», - гэхэhээ бэшэ юумэ мэдэбэгүй. Тэдэ тэрэ дэ­гэлыень шэдэжэрхёод, бэшэ мүртэй юумэшье олонгүй, ошоhон байгаа ха. Теэд үгытэй байhан зондо юун тии­гэтэрээ байхаб даа. Байгаа болоhон юумээ нюутаа, далдалаа болоо hаабзабди даа.

Дайсадта ганса эдихэ хоол хэрэг­тэй бэшэ, мүн унаагай мори тэргэ, боожошон хэрэгтэй hэн. Юундэб гэхэдэ, зугадажа, тэрьедэжэ ябаhан каппелевцүүдэй байдал тон бирагүй болоhон байгаа: тэдэнэй олонхи­дынь шархатанхай, элүүр зони­инь халдабаритай халуун үбшэндэ (тифтэ) дайрагдажа, үхэжэ эхилээ hэн.

Нютагай зарим эрэшүүлые мори тэргэтэйнь буу шуугаар туужа, Бу­лагай сэлеэн абаашаа ха. Нэгэ хэды сагай үнгэрhэн хойно өөрынгөө бэрхээр тэрьедэжэ ерэhэн уршагта ябадалаа гэртэхиндээ хөөрэһэниинь лабтай. Каппелевцүүд хүсөөрөө ту­ужа асарһан буряадуудые нэгэ гэр­тэ оруулаад, халуун үбшөөр үбдэжэ, дэмыржэ, шала дээрэ хэбтэhэн хүнүүдтэ эм дом шудхахыень ба­адхаа ха. Яахашье аргагүй болоhон зон гэншэжэ, ёоложо, мэдээгээ табяад, hүхиржэшье хэбтэhэн хүнүүдтэ буугай хүрзөөр занажа ябаад, эм шуудхаа ха. Нэгэ газар­таа удаан тогтохо аргагүй болоhон дайсад тэдэл буряадуудай тэргэ дэ­эрэ шархатаhан, үбшэлhэн зоноо шэрээд, зүүлжээ ябаа һэн. Дайсад ябаhан газар нютагуудаа ганса то­ноод үнгэрдэг бэшэ, харин халуун үбшэ халдаажа, ехэ тодхор татаһан байха. Буряадууд каппелевцүүдэй тарааһан тахал үбшэнhөө наһа дүүрэhэн хүнүүдээ «хааплитажа» үхөө гэлсэдэг байгаа.

Иигэжэ амгалан һууһан буряаду­удта гай тодхор, үбшэ тахал асарһан дайсадые Улаан Армиин сэрэгшэд hүнөөhэн. Тиигэжэ манай нютагта амгалан hайхан байдал тогтоо бэ­лэй. Мүнөө үедэ хубиин ажалтай болоhон нютагаархидаймнай hүрэг малнууд эндэ-тэндэ Булган тала­ар, хада гүбөөгөөр бэлшэжэ ябадаг. Түрүүн үргэлжэ ургажа һуудаг та­ряанай полинууд хооһороо. Тиибэ­шье Булган сагаан таламнай манай сэдьхэлдэ дулааханаар hанагдажал байдаг. Энэ талада үдэжэ тэнжэhэн бидэнэр түүхэеэ мартангүй, үehөө үедэ дамжуулан ябахабди.

Угаймни омогорхол

Минии үбгэн абын эсэгэ Гомбоев Базар-Сада Тогмитович дайнай ба ажалай ветеран. 1925 ондо Ашанга нютагай Сагаан Хүндыдэ түрэhэн. Хара эрьеын эхин hургуулида 8-тайhаа hуража эхилээ hэн. 11-тэй­дээ абаяа гээжэ, Жамса, Дамба, Дон­док аханартаяа, Пэлжэд, Жэбзэма, Дулмажаб эгэшэнэртэеэ элдэб ажал хэжэ үндыhэн. Долгоржаб дүүгээ да­хуулжа, харалсажа ябадаг hэн.

1939 ондо Нарин-Горхондо та­ряа хуряалгын ажалда хүдэлжэ эхилээ. Агууехэ дайн эхилжэ, 1943 ондо 18-тайхан залуу хүбүүн военкомадhаа повесткэ абажа, сэ­рэгэй албанда мордоо hэн. 2-дохи Украинска фронтын 173-дахи стрел­ково полкын сэрэгшэдтэй дүлэтэ харгыгаар ябажа гараа.

Польшын Бунулау хото шадар 1945 оной февральда айхабтар шан­га байлдаанда хабаадалсажа, “Шэн зоригой түлөө” гэhэн медаляар шагнагдаа hэн. Энэ медаляа абажа үрдингүй, март һарын эхеэр Грань­скада болоhон байлдаанда хүндөөр шархатаһан. «Госпитальдо майн 9-нэй Илалтын үдэр угтааб», - гэжэ хөөрөө hэн. Дайнай hүүлээр Бел­град дээрэ запасной полкдо зенит­чигээр, hүүлдэнь Торна дээрэ ави­ационно частиин харуулда албаяа үргэлжэлүүлээ.

1947 ондо армиhаа табигдажа, гэртээ бусажа ерээд, хүдөөгэйнгөө хара ажалда хам оролсожо, хүй- тэниие хүйтэн гэнгүй, 38 жэлдэ таhалга яагүй хүдэлжэ, наhанайнгаа амаралтада гараа.

1945 ондо фронтдо шагнагдаhан «Шэн зоригой түлөө» гэһэн дай­шалхы медаль дүшэ гаран жэл үнгэрhэн хойно СССР-эй прези­дент М.С.Горбачёвой гараа табиhан үнэмшэлгэтэйгээр ерэжэ, булта гэр бүлөөрөө баярлаа hэмди.

Минии үбгэн абын эжы, ветеран, Гомбоева Даша-Дулма дайнай үедэ тpaктop агтa жолоодоhон. Гэр бүлэ боложо, 5 хүбүү, 2 басага үндылгэжэ, hургажа, ажалаа дааха хүнүүд болго­жо түбхинүүлээ.

2000 ондо, минии 4-тэй болохоо байхадамни, хайрата үбгэн абам наһа бараа. Дайнай ба ажалай ве­терануудай Эсэгэ ороноо хамгаал­жа, hүрөөтэй тулалдаанууд соогуур гараhыень, хэhэн хэрэг ажалыень, нютагаархид, бү мартая!

Юлия ГОМБОЕВА, 8 «а» классай hурагша байхадаа бэшээ.

Хүтэлбэрилэгшэ: Ксения Нимаевна ГАРМАЕВА, буряад хэлэнэй дээдэ категориин багша, Буряад Республикын габьяата багша.