​Маша шухала удха шанартай ном хэблэгдээ

Монгол ороной буряад зоной хэлэ бэшэг олон арба­ад жэлэй туршада шэнжэлжэ байдаг, хэлэ бэшэ­гэй эрдэмэй доктор, профессор Гантогтох багша нэгэ мэргэжэлтэй олон нүхэдтэеэ хамта «Монгол нүүдэлчдийн тайлбар толь» гэhэн томо толи Улаан-Баатар хотодо 2014 ондо хэблэжэ гаргаба.

Энэнь олон зуун жэлэй туршада монгол угсаата зоной ямар гэр бараанда hуужа, ямар хубсаhа үмдэжэ, мал ажахыгаа яажа эрхил­жэ ябааб гэжэ тодорхойгоор харуулна. Иимэ удхатайнь тааралдуулан, тус толи: I. ГЭР; II. ХУБСАҺАН; III. МАЛ АЖАЛ – гэhэн гурбан ехэ хубиhаа бүридэнэ. Хуби бүхэниинь олон бүлэг, һалаа болон параграфуудтай. Жэ­шээнь, «Гэр» гэhэн хубидань «Түүхэн гэр» (Историческое жилище), «Эшэгы туурга­танай гэр» (Юрта – жилище кочевников), «Монгол гэрэй зорюулалта» (Функции мон­гольского жилища), «Ханхай гэр» (Пустая, не обставлен­ная мебелью юрта), «Бүрэн гэр» (Полная, меблирован­ная юрта), «Гэр бариха, за­далха» (ставить и разобрать юрту, т.е. монтаж и разборка юрты), «Гэр ашаалжа нүүхэ» (Порядок погрузки и пере­возки юрты), «Гэр гэрлэхэ» (Характеристика юрты).

Иимэ бүлэг бүхэн сааша­даа олон һалаануудтай. Жэ­шээнь, hүүлшын бүлэг иимэ hалаа хубинуудтай: «Монгол гэрэй онсолиг», «Монгол гэрэй багтаамжа», «Гэрэй зайн хубаари», «Гэрэй на­ран саг», «Шэмээ абяа аба­ха», «Гэрэй хоймор», «Гэрэй hуудал» (Хэн хаана hуудаг бэ), «Гэр хашаагай дүрим» (Хэн ямар гэр хашаатай hууха ёhо дүримтэйб; ноёд hайдай, лама хубарагай, хара юрын зоной гэр ямар байха ёhотойб гэжэ харуул­на), «Айл хотондо бууха», «Айлшаниие угтаха», «Гэр руу зүглэхэ» (Моринhоо бу­угаад хүн яаха, юу хэхэ, хай­шаа ябаха ёhотойб), «Үүдэ үргэхэ»(hэеы үүдэ үргэжэ орохо гурим), «Богоhо ал­халха», «Гэр найман та­хилай ёhолол» (Жэшээнь, хүбүүндээ гэр түхеэржэ, шэнэ гэрэй найр хэхэдээ, найман тахилаар тайжа, шэнэ гэртэ hайн hуухын юрөөл табидаг), «Шэнэ гэ­рэй милаалга найр».

Иимэ гурбан ехэ хубида ороhон үгэнүүд нэгэ адли­шуу гуримаар тайлбариг­дана. Эхин түрүүн юумые юрэнхыдэнь тайлбарилаад, удаадахи хуудаhануудта тэрэ юумэнэй янзануудынь ямар байдаг бэ гэжэ бэшэнэ.

Алтай хэлэтэ арадууд гэжэ бүгэдэ дээрээ нэрлэгдэдэг монгол, түүрэг (тюрк) болон хамниган (түнгүүс-манжа) арадууд анхан балар эртэ сагhаа нэгэ адли гэр байра­тай байhан. Түрүүн үзүүртэй нарин модонуудые га­зарта хадхажа, дээгүүрнь холбоод, үйhэ холтоhон гү, али ан, малай арhан гэхэ мэ­тээр бүрхөөжэ, тэрээн соогоо хородог байгаа. Тиин тэрэ үзүүртэй модонуудынь уняа болон хубилаа, холбоhон на­рихан модонуудынь хана бо­лоо, модонуудай дээгүүрээ ниилэдэг газарынь тооно болоо. Тиигэжэ дарамал hэеы хушалтатай эшэгы гэр бии болоhон. Иимэ гэр ту­хай хамагай эртын мэдээе Хитадай түүхэшэ Сы Ма Цян бэшэжэ, хуннануудай иимэ гэртэй байhыень гэршэлээ.

Толиин «Хунну гэр» гэhэн статья соо иигэжэ хэлэгдэ­нэ: «5000 – 4500 жэлэй урда Хитадай хойто талаар ор­шон hуужа байhан, түүхэдэ хунну гэжэ нэршэhэн арад түмэнэй ажа түрэжэ байhан hэеы гэрые хунну гэр гэнэ». Эдэ хуннанууд гээшэ манай Забайкали болон Саяанhаа эхилээд, Хитад, Түбэд хүрэтэр, Хинганhаа Алтай уула хүрэтэр айхабтар ехэ гүрэниие тогтоогоод, тэрэнь гурбан зуун жэлдэ оршожо байhан. Эдэ хадаа гарбала­араа тюрк угсаатан байгаа гэhэн hанамжа дэлгэрэн­ги. Гэбэшье монгол, буряад түүхэшэдэй шэнжэлhэнэй ёhоор, энэ арадай бүридэлдэ монгол туургатанай элинсэгүүд ородог байhан, тиин ехэ гүрэнөө байгуулхадань, гол үүргэ дүүргэhэн гэдэг. Хун­нануудай hүүлээр үнгэрhэн сагай туршада, 13 – 14 зуун жэлнүүдтэ Ехэ Монгол Ула­сай бии болотор, өөр өөрын гүрэнтэй сяньби, жужань, мүн тюркнууд, уйгарну­уд, кидань монголнууд бэе бэеэ hэлгэн ерэхэдээ, гүрэн түрэеэ хуннануудайхидал адляар эмхидхэhэн байдаг. Олон юумэн, тэрэ тоодо гэр бараамнайшье тэрэ үеhөө эхитэй.

Саашадаа монгол, тюрк арадууд тэрэ гэрыень улам нарин hайн болгожо, олон зуун жэлдэ хэрэглээ. Энэ гэрынь мал ажалтай зондо угаа таарамжатай байгаа.

Монгол, түүрэг эшэгы гэрнүүдэй ниитэ зүйл ба ил­гааень харуулhан тусхай ста­тьянууд ороно.

Монгол, түүрэг гэрнүүд гол түлэб адлишуу, гэбэ­шье түүрэг гэр манайхи­най гэртэ орходоо бүнхэгэр, бага тоонотой, уняагайнь ута hагалдаргатай талань годиилгоhон, мүн ханань набтархан юм. Тюрк гэр: 1. казах гэр; 2. киргиз гэр; 3. туркмен гэр; 4. башкир гэр; 5. узбек гэр; 6. каракалпак гэр гэжэ илгардаг. Эдээн сооhоо нэгэн лэ – казах гэр тухай энэ толидо бэшэг­дэнхэй. Энэнь газаа тээhээ монгол гэрhээ бүмбэгэр үндэрөөр харагдадаг. Ханань ута богони модоор хэгдэhэн, 10 толгойтой байдаг. Нэгэ гэртэ иимэ 4 – 8 хана ородог.

Монгол гэр түүрэг гэрhээ томо тоонотой, богони сэхэ уняатай, ханань үндэр. Ан­ханда монгол гэр нэгэл ян­зын байhанаа зарим угсаата­най олошоржо, амяараа арад боложо эхилхэдэнь, элдэб янзын гэрнүүд бии болоhон. Тус толидо иимэ гэрнүүд тодорхойлогдоно гэбэл: 1. барга гэр; 2. баяд гэр; 3. бу­ряад гэр; 4. дариганга гэр; 5. дүрбэд гэр; 6. мянгад гэр; 7. ордос гэр; 8. өөлэд гэр; 9. торгууд гэр; 10. уряанхай гэр; 11. үзэмшэн гэр; 12. хал­ха гэр;13. хамниган гэр; 14. хорчин гэр; 15. хотон гэр; 16. хошууд гэр.

Тус угсаатанай гэр бүхэнэй илгаанууд тодорхойлог­доно. Жэшээнь, халха болон буряад гэрые абажа хара­бал, тэдэ хэлбэри, бүтэсын талаар ехэ илгаагүй, буря­ад гэрынь хуhан тоонотой, бургааhан ханатай, хуhан аса баганатай, hэеы бүреэhэтэй.

Халха гэр 4, 5, 6, 8, 10, 12 ханатай, ханань элдэб олон янза түхэлтэй гэбэл: морин хана, хурьган хана, хүлтэ хана, шоно хана, хадхуур хана гэхэ мэтэ олон янзын байдаг гэнэ.

Монгол угсаатанай гэрые яажа хубилган хэрэглэжэ бо­лохоб гэжэ харуулагдана. Ехэ Монгол Уласай үедэ тэрээ­ниие үргэдхэн, хэдэн зуун хүнэй багтаха ордон бол­гон хэрэглэдэг байhан, мүн үтын аянда ехэ тэргэ дээрэ баряад, тэрэ тэргэеэ олон сараар жүдхүүлжэ ябахыень үзэhэнөө баруунай аянша­лагшад бэшэhэн байдаг.

Мүн «Гэр» гэhэн бүлэгтэл адли «Хубсаhан», «Мал ажал» гэhэн бүлэгүүдтэ оро- hон ойлгосонууд али бүхы талаhаа гүйсэдөөр тодорхой­логдоно. Илангаяа табан ху­шуу мал хараха дүй дүршэл тодоор харуулагданхай. Олонхи статьянуудынь на­рин гуурhаар тодоор зураhан соморхон зурагуудаар шэмэ­глэгдэнхэй. Толиин арада картанууд хабсаргагдажа, жэшээнь, ямар гэр хаана дэл­гэрэнгиб гэжэ харуулна.

Толиин статьянуудынь ойлгосотой хэлээр бэшэг­дэнхэй. Тиимэhээ энэ но­мые Буряад Уласта асаржа, аажамаар тарааха тухай бо­домжолхоор. Энэмнай мал ажал эрхилэгшэдтэ, мүн урданайнгаа зан заншал hэргээхэ хэрэгтэмнай ехэ туhа хүргэхэ байhаниинь дамжаггүй.

Лубсан ШАГДАРОВ, Буряадай Эрдэмэй хүреэлэнэй монголшо эрдэмтэ хүдэлмэрилэгшэ.