​Олон һалбаритай оюун бэлиг

Буряадайнгаа уран зохёолшо­дой суглаанай зарлагдахада, ямар дуратайгаар гүйлдэжэ ошогшо һэнбибди! Бидэнэй дунда басагад үсөөн бэлэй. БГПИ- дэ һуража ябаһан Гэлэгма Доржие­ва (удангүй нютагайнгаа хүбүүндэ – зооветинститудта һуража ябаһан Ринчин Бадмаевта хадамда га­ража, Бадмаева болошоходонь, би хажууһаань «хасардалдажа»: «Түрэһэн эсэгынгээ нэрые юундэ орхихошни гээшэб? Дайнда хаба­адажа, үхэхэһөө бэшые хуу үзөөд ерээ бэшэ гү? Тиитэрээ Ринчинэйн­гээ нэрэдэ орохо гээ юм һаа, Гэлэгма Бадмаева-Доржиева болоод ябыш!» – гэжэ байжа хэлэһэмни, эсэгынгээ нэрые псевдоним болгожо, уран зо­хёолой түүхэдэ үлөөһэн.

Би педучилищи дүүргээд, Лите­ратурна институдта орохо гэжэ Мо­сква ошоод, заочно таһагай оюутан болоод бусаһан хүм. Халзан баабайн (Н.С. Хрущев) мухар нюдарга һаад хээ юм даа: һая һургуули дүүргэһэн «шара амата» бэшээшэдые зохёохы ажалтанай дээдэ һургуулиин очно таһагта абажа болохогүй, үйлэдбэри дээрэ ажаллажа, дүршэлтэй болог гэжэ зарлиг буулгажархихадань, яа­хабши?

Тэрэ үедэ (1950-1954 онуудта) Цэдэн Галсанов Буряадай Уран зо­хёолшодой холбооной правлениин түрүүлэгшэ байһан юм. Москваһаа ерэхэдэм, Ц. Галсановай орондо Намжил Балдано дарга болошонхой байба.

Уран зохёолшодой холбоон Лени­нэй гудамжын 26-дахи байшан соо нэгэ таһалга эзэлдэг болоод бай­гаа. Тэрэ гэр соо «Буряад-Монголой үнэн» сониной редакци байдаг һэн. Би редакци руу харгылдаг болон­хой, хаа-яа шүлэгүүдэйнгээ толилог­доходо, үнэн зүрхэнһөө баярладаг байгааб.

Түрүүн Цыжипов гэжэ хүн ре­дактор байгаа. Үндэһэн сонинуу­дые ород газетэнүүдтэй ниилүүлжэ, национальна политикын бэелэл­дэ шангахан сохилто болоһон юм. «Буряад үнэн» сонимнай «Правда Бурятии» газетын дали доро гара­даг болошоод, бүхы материалну­уд оршуулагдаха. Ородоор бэшэдэг сурбалжалагшаднай буряадаар бэшэдэгүүдые дээрэһээнь уруу ха­раха жэшээтэй. Удангүй тэрэ хаза­гайрал сэхэлэгдэжэ, «Буряад үнэн» өөрынгөө түүхэтэ һууриие эзэлээ һэн.

Буряадай Уран зохёолшодой хол­бооной правлениин түрүүлэгшээр Намжил Гармаевич Балдано олон жэлдэ ажаллаа. Тиихэдээ залуушуул­да эсэгэ ёһоной анхарал хандуулдаг байгаа. БГПИ дүүргэхэеэ ябахадам, минии хайрата эжы наһа баража, аргагүй ехэ гашуудал намда ушару­улаа бэлэй.

Намжил Гармаевич минии эсэгэһээ оройдоол хоёр наһа дүү байгаа. Институдаа дүүргэхэ гү, али заочно таһагта оролтой гү гэһэн асу­удал минии урда сэхэ табигдаба. Яа­хашье мүрөө оложо ядахадаа, Уран зохёолшодой холбоондо ошожо, Н.Г. Балданотой зүбшэхэ гэжэ шиидээ һэм. Минии хөөрөө шагнаад, Нам­жил Гармаевич иигэжэ хэлээ һэн: «Эрэ хүн гээшэ гансаараа үлэхэдөө, зүдэрхэеэ һанаха даа. Эжышни эсэгэ­тэйш сасуу һэн гэнэ гүш? Залуугаар мордобо ха юм даа. Заочно һуралсал гээшэшни элдэбтэй байха. Һайн һуража ябаһаараа очнодо һураад га­рашаха бэшэ гүш даа? Нэгэ жэл үлөө хадань, эсэгэшни ажалаа сахяад бай­ха бэшэ гү? Яруунын зониие би мэдэ­хэб. Бэе бэедээ туһалдаг байха...»

Иигэжэ намайе дэмжэжэ, һураха тээшэмни зүдхүүлэн хэлэһыень би наһаараа мартахагүйб. Арба шахуу ном гаргуулһан хүн аад, СССР-эй Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн болоодүй байһамни хамаг хэрэгы­ем хойшо татаһан ааб даа. Минии үеын хүбүүд Буряадай Уран зохёол­шодой холбооной дарганар болоод байгаа. Хойто түрэлдөө мордошоһон тэдээндэ би гомдогшогүйб даа. Зүб лэ юумэн болохол ёһоороо болоһон байгаа гэжэ мүнөө бодогшоб. Тии­гээдшье уран зохёолшын стаж Хол­бооной гэшүүн болоһонһоо бэшэ, харин зохёолой анха түрүүн хэзээ толилогдоһонһоо тоологдодог бай­шоо. Энэ ёһоорнь харабал, 1950 оной октябриин хорёодоор анха түрүүн шүлэгни толилогдоһон гээшэ ааб даа.

- Холбооной гэшүүн болохоёо бү яара. Бэлигтэй байбалшни, юуншье һаалта хэхэгүй. Бэшэжэл бай, - гэжэ Намжил Гармаевич ойлгуулаа һэн. Зүб лэ хэлэһэн байха гээд, холбоо­ной гэшүүн болохоёо тэгүүлхээшье болишоо һэм.

Холбооной гэшүүн боложо үрдеэгүй байхадам, Намжил Гар­маевич үбшэнэй шалтагаанаар наһанайнгаа амаралтада гараша­ба. Хэдыхэн жэлэй үнгэрһэн хойно Илалтын гудамжын 10-дахи байшан дотор оршодог тусхай поликлиникэ соо Намжил Гармаевичтай уулзаша­баб.

- Хадамуудайм нютагай баса­ган хаанаһаа байбаш? – гэжэ ехэл хүхюугээр амаршалба. - Обкомой ор­гандо «Буряад үнэндөө» ажалладаг хадаа энэ поликлиникэдэ аргалуул­даг гүш?

- Тиимэ нэрэтэй хаб.

- Ёһотойл яруунынхяар харюуса­балши даа, - гээд, эльгэ хатаа һэн. - Хүгшэнөө хүтэлжэ асарааб даа. Гараа эбэрээд, эндэ аргал амжада ябана даа, барһамни.

- Бараг гү даа? - гэхэдэм:

- Бараг даа. Һайн боложо байна, - гээд, Намжил Гармаевич һонирхобо: - Шимни гэшүүн болонхой бэлэй гүш?

- Үды ааб даа, - гэбэб.

- Юундэб даа?

- Уран зохёолшодой холбооной жараад гэшүүд соо намда рекомен­даци үгэхэ хүн дутанхай бэшэ аал? - гээд, би эсэгэдээ эрхэлһэндэл хушу­умни ута болоходол гэбэ.

- Яаһан юумэ гээшэб даа.

- Нэрэтэ эгэшэтэмни хамагай түрүүн рекомендаци бэшэжэ үгөө hэн. Бадаев үгэнхэй, - гэжэ зохёол­шодой дунда нэрлэгдэдэг ёһоорнь хэлэбэб. Намжил Гармаевич энеэб гээд: - Гурбадахииень би үгүүжэлби даа, - гээ һэн.

- Ямар һайн гээшэбта даа? Танһаа рекомендаци абаха гээшэмни энэ наһанайм зол, хэшэг гээшэл даа, - гэ­хэдэм:

- Ямар ехээр хэлэнэбши даа, - гээ һэн. Тиигэжэ СССР-эй Уран зохёол­шодой холбооной гэшүүн болоһон хүнби...

Намжил Гармаевич артист хүн ха­даа үгэеэ сэбэрээр, тодоор үгүүлдэг, дуугархадаа бэрхэ хүн бэлэй. Гэлэг­ма Доржиева Балдано тухай иигэжэ хэлэдэг һэн: «Одоо луу шэнгеэр лу­жаганажа дуугардаг хүн даа».

Гушаад онуудай эхеэр Улаан- Үдэдэ искусствын техникумэй нэ­эгдэхэдэ, залуухан Намжил Балда­но тэрэ техникумдэ орожо һураба. Техникумээ дүүргээд, театрта актер болоһон байдаг. 1932 ондо буря­ад үндэһэн театр байгуулагдажа, түрүүшын зүжэгүүд табигдажа эхи­лээ. Базар Барадин Дондок-Ринчин Намжилон хоёрой зохёоһон «Жэг­дэн» гэһэн зүжэг залуухан театрай тайзан дээрэ табигдажа, олоной һонирхол үүсхэһэниинь ойлгосотой.

1932 ондо Намжил Балданогой «Таһалдал» гэһэн зүжэг табилга­ар буряад үндэһэн театрай түүхэ эхилһэн байдаг.

Намжил Гармаевич Балдано эхин алхамдаа угаа эдэбхитэйгээр зүжэгүүдые бэшэжэ, театрай репер­туарай бүрилдэлгын эхи табиһан хүн гээ haa, алдуу болохогүй даа.

Харыт даа: оройдоол 26-27-той байхадаа, 3 үйлэтэй, 5 үзэгдэлтэй «Хэн гээшэб?» гэһэн зүжэг бэшээд, Буряад-Монголой номой хэблэлэ­эр гаргуулһан байна. Уданшьегүй «Олоной нэгэн» гэһэн 3 үйлэтэй, 6 үзэгдэлтэй зүжэг бэшэбэ. Тэрэнь 1940 ондо хэблэгдэһэн байна.

Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууе­хэ дайнай эхилээд байхада, «Эржэн» гэжэ 3 үйлэтэй, 5 үзэгдэлтэй зүжэг номой хэблэлдэ барлагдажа, баһал олоной һонирхол үүсхээ бэлэй. Энэ зүжэгынь буряад искусствын түрүүшын декадада - Москвада харуулагдаһан түүхэтэй.

Намжил Гармаевичай мэн­дэ һуухада, олон юумэ асуужа шадаагүйгөө мүнөө гэмшэдэгби. «Эржэн» гэжэ эхэнэрэй нэрэ урдань Буряад орондо байгаагүйл хаш даа. Хурса һонор хүн хадаа ухаагаа ходол һорижо, алибаа юумые ухамайлан бодомжолжо ябадаг байгаа бэзэ. «Эржэн» гэһэн үгөөр буряадууд эр­хим шанартай мүнгые нэрлэдэг байһан хаш. «Энэшни эржэн мүнгэн байна даа», - гэжэ наһажаал зоной хөөрэлдэхые багадаа дуулагша һэм.

Ондо ондоо байгуулгатай үльгэрнүүдые нэгэ шэглэлтэй болгожо, «Гэсэрые» юһэн һалаатайгаар Н.Г. Балданогой найруулһаниинь буряад литературын ехэ хүгжэлтын гэршэ боложо үгэһэн байгаа гэжэ һанахаар юм.

Мүнөө засагай хүсэ хэрэглэн, зоной дунда ном тарааха хүнүүд олдохо гү, али үгы гү? Бү мэдэе. Ти­игээдшье «Гэсэр» шэнгеэр зоной һонирхол татаха номууд, хай даа, бу­ряад хэлэн дээрэ хэблэгдэхэнь хомор гээбы даа. Тиигээдшье дэлгүүрэй ху­улиин дэмырэлгэһээ уламжалан, но­муудай үнэ сэн хүсэ хүртэхөөр бэшэ болонхойл хаш.

Ном гээшэмнай ухаан бодолые тэдхэхэ табисууртай эд бараан бэшэ аал? Ном уншангүй, үнгын жамбын хубсаһа хунар агнаад лэ гэр соохи бараа, модо шулуу суглуулжа ябадаг хүнэй толгой соо тогоон лэ хонгирхо гэжэ нэгэ үбгэжөөлэй хэлэхые дуу­лаа һэм:

- Тогоонойнгоо хаб хара хагые хар-хар гэтэр хаһажа һуудаг гэргэд­тэй хөөрэлдэхэ юумэеэ олодоггүйб гэжэ Дондог Улзытуев бүри эдир­хэн - Шэбэртын һургуулиин һурагша ябахадаа хэлэжэ, намайе гайхуулһан юм. Хори хүрөөдүй хүбүүн уран бэ­лигэйнгээ уулын хярые шэртэжэл ябаһан байгаа гээшэл даа.

Намжил Гармаевич Балдано бэ­лигтэй хүбүүдтэ угаа дуратай, ургал­тыень ажагладаг, хэрэгтэй сагтань дэмжэдэг байһан юм. Ахатамнай доторой гүн ехэ болбосоролтой хүн байһан даа.

Нэгэтэ Буряадай Уран зохёолшо­дой холбоондо зүблөөн зарлагдаад, залуушуулые уриһан юм. Африкан Андреевич Бальбуров үгэ абаад: «Шүүмжэлэгшэ-эрдэмтэ Михаил Пе­трович Хамаганов гээшэмнай элдэб эреэн эпитедүүдэй картотекэ та­бинхай хүн юм гүб даа. Өөрынгөө «дайсаниие» хүн бэшэ болотор до­ромжолхо гээ һаа, картотекэеэ ира­жа, хэрэгтэй үгэ олоод, шангахан сохилто толгой дээрэнь буулгажар­хидаг гээшэ», - гэхэлээрнь М.П. Ха­маганов тэһэрэн алдатараа уурлаа бэлэй: «Энээнээ болюулыт! Үлүү га­ража байна», - гэжэ ородоор дээрэ дээрэһээнь хэлэхэдэнь:

- Хүрөө! – гэжэ Намжил Гармаевич шангаханаар абяа гараад: -Хэнтнайш намда адли! Бэе бэеэ доромжолхоо болигты! Шагнажа һуухада, аягүй байнал даа. Эшхэбтэр! Залуушуулһаа аягүйрхыт! – гэжэ бажаганаа һэн.

А.В. Кудрявцев гэжэ хүн пар­тиин обкомой нэгэдэхи секре­тарь байгаад, буряад сэхээтэниие «мушхаһан», олон хүниие, жэшээнь, Шулукшиновые түрмэдэ хаалгаһан, тэрэниие шорон соонь хэншьеб хороожорхиһон байгаа. Тэрьедэхэ һэдэлгэ гаргаа гэжэ хардаһан юм гэдэг. Буряад драмын театрые үгы хээд, Чойжи-Нима Генинов, Халма­тов мэтын бэлигтэй артистнууд хүдөө гаража, һургуулиин багша­нар болоһон түүхэтэй. Оюун бэлиг­тэ Сүндэб Рабсалов шэлэй заво­дой юрын хүдэлмэришэн болоо. А. Бальбуров нютаг руугаа (Эрхүүгэй область) ошожо, ород хэлэнэй, ли­тературын багшаар ажаллаа. А.И. Уланов Дунда Ази руу ябашоо. С.П. Балдаев Ленинградта ажалладаг хүбүүнэйдээ ябашаһан намтартай һэн.

БГПИ-дэ һуража байхадам, Сергей Петрович Балдаев Ленинградһаа бусанхай, институдай буряад кафе­дрын лаборант болоод байгаа.

- Кудрявцев Хамаганов хоёрһоо тэрьедээ гүт? Юундэ тиишээ ошоо хүмта, - гэжэ Сергей Петровичһоо асуугаа һэм.

- Юу хэлээ гээшэбта? Кудряв­цев гээшэтнай ёһотойл балмад хүн байгаа. Хамаганов тэрэнэй баруун гарынь, үрөөһэн бөөрэнь байһан юм. Аман зохёол мэдэхэшьегүй. Та­анарта буряад фольклор тухай оро­доор лекци уншадаг байгаа бэшэ гү?! – гэжэ үнэн зүрхэнһөө сухалдаа һэн...

Хаан – вааниие һайшааһан Гэсэ­рые хэблүүлбэ (оройдоол хоёрхон һалаань толилогдоһон байгаа һэн даа), шэнжэлбэ гүүлээд, Намжил Гармаевич Балдано баһал сохюулһан байдаг.

Тиигэжэ буряад соёл болбосо­рол бэрхэтэйхэн байдалда ороһон түүхэтэй. Уданшьегүй үнэн юумэнэй үнгэ сайража, хара юумэнэй харгы гажаһан байгша.

Цырен-Дулма Дондогой.