​Буряад-монголой "Шонын - баша"

Иимэ нэрэтэй барилдаанай һургуули тухай (ородоор “Стиль Не­бесного Боевого волка”) ном нара хараа. Бидэ, буряад-монгол­шууд, һаял түүхэеэ нээжэ, уряа урданайнгаа соёл, дайшалхы арга шадабарияа мүнөө үедэ ойлгохо сагнай ерээл даа гэжэ Николай Вячеславович Абаев Цыбик Черип-Цынгеевич Хобраков хоёр түрэл арадтаа ойлгуулхаяа оролдобо гээшэ. Энэ үүсхэлыень манай “Буряад үнэн” ехэтэ дэмжэжэ, хуушаниие уудалжа, мүнөөнэйхидэ гаргагша эр­хим сэтгүүлшэдэй нэгэн Степан Очировай һанамжые уншагшадайнгаа һонорто толилбобди.

Тус ном соо буряад-монголой “Шо­нын-баша” – Стиль Небесного волка” гэһэн буряад-монгол һургуулиин эт­ногенетическэ, культурологическа, шажан мүргэлэй-гүн ухаанай үндэһэ һууринууд хаража үзэгдэнэ. “Шо­нын-баша” гэжэ һургуулиин Чингис хаанай тэнгэриин мүргэлэй, Еврази­ин (даосизм, Махаянын хойто зүгэй будаадын мүргэл, чань (дзэн) болон бусад), тэрэшэлэн нүүдэл зоной бай­гаали хамгаалгын соёл болон буряад- монголой тэнгэринэртэ шүтэлгын буддийска оршолон байгууламжа­тай холбоонууд харуулагдана. Евра­зиин арадуудай мүргэлөөр, соёлоор һонирходог хүнүүдтэ, Дотоодын, Түбэй Азиин зүүн-хойто зүгэй орону­удай дайшалхы искусствын гүн ухаа­най, түүхын, психологиин асуудалну­удые шудалдаг мэргэжэлтэдтэ, Зүүн зүгэй соёл ба мүргэл шудалдаг оюу­тадта ба аспирантнуудта энэ ном зорюулагдана.

Иимэ гүнзэгы удхатай оршол бэшэһэнэй удаа, энэ ном тухай тон хуряангыгаар зарим асуудалнууд­тань харюу үгэхэ гэһэн зорилго та­бигдаба гээшэ. Монголой академик Дашням-ахай иигэжэ бэшэһэн юм: “Тэнгэри гээшэмнай мэдээсэлэй угаа ехэ хизаар орон, тэрэнэй нүлөө хүнэй ажабайдалда, хүн бүхэндэ хаа­нашье, хэзээшье тон ехэ. Тэнгэриин аша нүлөөе, тэрэнэй хүсые, оршол дайдые мэдэрхэ саг хүрэжэ ерээ хаш. Тэрэнь, олон эрдэмтэдэй һанамжаар, Чингис хаанай ажабайдал болон ажа­ябуулгада бодото нүлөө үзүүлһэн байна”.

Баатарлиг хүсэтэй, Урянхайһаа уг гарбалтай, Чингис хаанай ой­рын нүхэр ба зүбшэлэгшэ байһан Сүбэдэйн гайхамшаг ехэ шэн габья­атай болоһон ушарта энэ барилда­анай арга дүрэнүүд ехэ нүлөөлһэн юм. Саяанай ба Алтайн нюуса сэрэ­гэй бүлгэмүүдтэ эдэ арга дүрэнүүд хүгжэн һалбарһан түүхэтэй. Эдэ ню­уса бүлгэмүүд, нэгэдэлнүүд, сэрэгэй холбоонууд түүрэг-монголнуудай сэрэгэй бэлэдхэлдэ эдэбхитэй хаба­адалсадаг байгаа ха. Нэгэ-нэгээрээ тулалдаха онол арганууд, номо год­лёор харбаха, нюдаргаараа шаасал­даха, хутага ба шүбгэ жадаар хадхал­саха гэхэ мэтын юрын сэрэгшэдэй хэрэглэдэг онол аргаһаа ондоо бай­жа болоо.

Тэнгэридэ шүтэхэ мүргэл Чингис-хаанай ударидалга доро үнгэргэгдэдэг һэн тула, тэрэ Хүхэ Мүнхэ Тэнгэриин бодото Хүбүүн байһан болоно. Энэ ном соо ехэ ню­уса сэрэгэй шадабари хүсэн (искус­ство), буряад-монголой “Шонын- баша” һургуулиин нэгэ-нэгээрээ барилдаха арга дүрэнүүд үндэһэ һууринь боложо тодороо юм.

“Шонын-баша” гээшые олон зон мэдэхэгүй байна. Хурамхаанай айма­гай Аргата нютагта түрэһэн Лубсан Хобраков тиимэ онол арга мэдэдэг ганса хүн байгаа гэхэдэ болоно. Тэ­рэнээ аша хүбүүн Цыбик Черип- Цынгеевичтэ дамжуулан үгэһэн юм. Зоной дунда “Мугы Лубсан” гэжэ нэрэтэй болоһон байгаа. Юуб гэхэдэ, тэрэ “түбэдэй кунфу” гэжэ барилда­анай онол арга шудалһан тула, “Шо­нын-баша” гэжэ барилдаанай онол аргануудта хэрэглэһэн байгаа бшуу. Ямар нэгэ хүнэй добтолоо һаань, “шонын-башаар” тэрэ доронь харюу үгэжэ шададаг байгаа. Хүлөө ураг­шань табяад, гараараа, тохоногоо­роо, толгойгоороо тэрэ добтолог­шоёо үрьдижэ сохидог байгаа. Энэнь “шонын тулалдаан” болодог һэн. Шоно хадаа юунһээшье айдаггүй, сухаридаггүй амитан һэмнай. Шо­нын һургуулиин гол удха, тэнгэри­тэй нягта холбоотой зүйлынь удаа­дахи мүргэлэй үгэнүүдһээ элирнэ:

Хүсэ ехэтэй Хүхэ мүнхэ

тэнгэри – Ехэ эсэгэмни!

Хайра ехэтэй налгай ногоон

һайхан дэлхэй – Ехэ эхэмни!

Эдэ мүргэлэй уряалһаа бүхы һуралсал ба һорилгонь эхилдэг һэн. “Шонын-баша” һайн мэдэдэг Лубсан Хобраков - Ханхайн аша хүбүүн Ху­рамхаанай аймагай Аргата һууринда 1906 ондо түрэһэн юм. Тэрэ бүхы Баргажан голдо суутай барилдаашан болобо. Шонын-баша һургуулиин мастер-һургагша Цыбик Хобрако­вой абгань Лубсан Хобраков ню­тагай ламанарай харгалзалга доро Эгэтын дасанай хубараг болоһон байгаа. Тэрэ будаадын гүн ухаанай нюусануудые шудалжа, гэбшэ нэрэ зиндаатай болоһон юм. Тэрэ үеэр дасан дугангуудые хааха, ламанарые мүшхэхэ ябадал эхилээ. Тиихэдэнь Лубсан Хобраков “гэбшэ” гэһэн нэрэ зиндааһаа буулгахыень ламанарта хандаба. Тэрэ хэрэгыень гэбшэ лама Борон гэгшэ бүтээһэн юм.

Тэрэнэй һүүлээр Лубсан Арсала­нович нютагайнгаа колхоздо юрын ажалшан болоһон бэлэй. Цыбик Хо­браков абга тухайгаа һонин ушарну­удые хөөрэдэг:

- Нэгэтэ “боксёрби гээд” нэгэ ёборходом, газарта унахаш гээл һэн. Үнэхөөрөөшье, далагад гэжэ үрьдижэ ёбороогүй байхадаа, газарта унашо­од байгаа һэм. Шонын-баша хэрэглэ­жэ, намайе мухарюулжархиһан бай­гаал даа.

Саашадань юу бэшэхэб гэхэдэ, шонын-баша хэрэглэдэг хүнүүд ямар байха ёһотойб гэһэн аяар арба гаран шухала эрилтэнүүд тоолог­доно. Ямаршье сагта шонын-баша хэрэглэдэг хүнүүд гансал илалта туйлаха ёһотой бшуу. Тиимэ илалта­нуудые туйлахын тула үдэр бүриин һорилго хэрэгтэй болодогынь элирнэ. Гансал бар хүсэеэ нэмээхэ һорилго бэшэ, мүн һанаан бодолоо зоригжуулжа һургаха тон шухала. Гэхэтэй хамта “Шонын-баша” гэһэн буряад-монголой һургуули хитадай ушу гэхэ мэтэһээ урид бии болоһон гэжэ онсолхо хэрэгтэй. Тиигэбэ яа­башье, буряад-монголой ба хитадай һургуулинууд хоорондоо холбоотой гээд эрдэмтэд тоолодог. Шонын-ба­ша хэрэглэхэдээ, хүнүүд олон ондоо “нюуса” онсо аргануудые хэрэглэдэг гээд хэлэхэ ёһотойбди. Хобраков Лубсанай хэлэһэнэй ёһоор: «Ямар­шье дайшалхы мэргэн шадабари ямар нэгэ модон шэнги үндэһэтэй, гол мүшэртэй, набшаһатай. Эндэһээ үндэһэлэн, “шонын-башын” үндэһэ- ниинь гэхэдэ, тэнгэриин мүргэл бо­лоно, гол мүшэрынь гэхэдэ, нюрга­най яһан, набшаһаниинь эдэ шухала органуудые хамгаалдаг зүйл боло­дог. “Шонын-баша” добтолгын ша­дабари бэшэ, харин бэеэ хамгаалха талаар ябуулга гээшэ». Ц.Ч. Хобрако­вой мүргэлэй удаадахи үгэнүүд энээ­ниие гэршэлнэ:

Хүсэ ехэтэй мүнхэ Тэнгэриин

Үндэр ехэ шубуун бүргэд,

Ехэ шубуун баабайтай

Хүбшэ тайгын эзэн,

Хүхэ шоно Ехэ эхэтэй

Эхин ехэ эсэгэмнай,

Хүсэ ехэтэй үндэр ехэ

Шоно-Баатар ехэ Баабаймнай,

Хүсэ ехэтэй хүхэ мүнхэ Тэнгэри –

Ехэ эсэгэмни!

Хайра ехэтэй налгай

һайхан дэлхэй – Ехэ эхэмни!

Эдэ үгэнүүдые хэлэхэдээ, Чингис- Хаан шэнгеэр Тэнгэридэ һүгэдэнэб гэжэ хүн бүхэн ойлгохо ёһотой.

Мүнөө үедэ газар дэлхэй дээрэ олон тоото мүргэлнүүд, мүргэлэй һургуулинууд бии гээд тодорхой­лое. Тэдэ һургуулинууд, мүргэлэй һургаалнууд тэнгэриин мүргэлдэ нэ­гэшье һаад ушаруулдаггүй, харин тэ­дэниие гол түлэб адлишаажа байдаг. Энэнь будаадын шажан мүргэлдэ сэхэ хабаатай.

Нэгэ-нэгээрээ тэмсэдэг “Шо­нын-баша” гэжэ буряад-монголой һургуули Ази түбиин олон тоото (түүрэгэй кураж, саха-яхадай хаб­сагай, түбэдэй кунфу, тэрэшэлэн тэнгэриин нохой болон бусад) мэ­дээжэ һургуулинуудтай харилсаха, тэнсэхэ аша габьяатай гээд тэмдэ­глэхэ ёһотойбди. Тэрээнһээ гадуур “Шонын-баша” һургуулиин һургаал буряад-монгол арадай Тэнгэриин мүргэлдэ үндэһэлэнхэй. Эхэ газар­таа, нангин хада уулануудтаа ханда­саяа улам үргэдхэхэ зорилго булта­най урда табигдана гээшэ.

Үшөө нэгэ жэшээ. Тэнгэриин мүргэл уг удхаараа японцуудай “са­мурайнуудай мүргэлтэй” адлирхуу гэхэдэ болоно. Тэдэнэр мүн лэ тэн­гэриин мүргэл баримталдаг ха юм. Японцуудай «Жада-самурайн оюун бодол» гэдэгынь һонирхолтой.

“Шонын-баша” гэжэ буряад- монголой һургуулиин онсо ашаг үрэтэй талые тодорхойлон, Омск хотын “Хутагануудай тулалда­ан” гэһэн һургуулиин түлөөлэгшэ Дмитрий Бахта гэжэ Ц.Ч. Хобра­ковые «мүнөөнэй бодото мастер, ехэ үзэгөөр бэшэгдэхэ һурган хүмүүжүүлэгшэ Багша, үльгэр түүхын домогто хүн” гэжэ сэгнэлтэ үгэһэниинь гайхалгүй.

Тус номой авторнууд: Абаев Ни­колай Вячеславович, Будаадын ша­жанай гүн ухаанай хүндэтэ доктор, мэдээсэл тараадаг Уласхоорондын академиин (Нью-Иорк), РАСН-ын академик, Тыва Республикын эрдэм ухаанай габьяата ажал ябуулагша; Хобраков Цыбик Черип-Цынгеевич, Буряад Уласай габьяата эмшэн, «Шо­нын-баша» гэжэ Тэнгэриин мүргэлэй һургуулиин мастер-багша.

Степан ОЧИРОВ, РФ-гэй Журналистнуудай холбооной гэшүүн.