​Наадааша баабгай

Байгал далайн баруун урдахана оршодог Түнхэнэй аймагые хойгу­урнь сагаан мүнгэн дуулгатай Саяан үндэр уула, урдуурнь Хамар-Да­баан бүһэлдэг. Тэдэ хада уулануудаар ан гүрөөлэй хоол хомог болохо элдэб янзын ургамалнууд, алим жэмэс элбэгээр ургадаг. Тиимэһээ ой тайгын ан: бартахи баабгайнуудһаа эхилээд, хандагай буганууд, гахайнууд, боро гүрөөһэд, баданганууд гэһэн туруутад; булга хэрмэнүүд, үен гэхэ мэтэ һабартад, үнэгэ шэлүүһэд, шоно гэһэн араатад элбэг даа.

“Саяан” совхозой гахайн фермэ Хэл­тэгэйдэ хэдэн мянган гахай тэжээжэ, гүрэндэ мяха тушааха түсэбөө 110-120 процентээр дүүргэдэг бэлэй. Анхандаа барилгашадай бригадир ябаһан Д.Х. Да­данов энэ ажахые ударидахадаа, ажалаа эршэдүүлжэ, дүрбэн мянган толгойе зургаан мянгадань хүргэжэ шадаа. Ар­баад жэл соо тэрэнэй хүтэлбэрилхэ үедэ гахайнуудай шэгнүүри арбаад һарын туршада 120-130 кг шахагдадаг һэн. Тэндэ хүдэлһэн түрүү гахайшад : Пүрбэ - Ажалай Улаан Тугай, Даша, Габдул, Жаб гэгшэд Ажалай Алдар Солын орденууда­ар шагнагдаһан юм. Шахалгын гахайну­удые ажалладаг : Жаб, Һамажаб, Гавриг, Абхаад, зоотехник Рая, гахайн хоол Т-16 мөөртэ трактораар зөөдэг Даша-Нима гэгшэд үнэтэ бэлэгүүдтэ хүртэжэ баясаа һэн.

Нэгэтэ сентябриин хуушаар эндэ нэгэ һонин ушар тохёолдоо бэлэй. Үдэрэйнгөө эдеэ эдижэ садаһан га­хайнуудай таашаажа хэбтэтэр, үндэр хорёое һүрэжэ ороһон томоһоо томо баабгай шахамал гахайнуудай дунда хоёр хүл дээрээ зогсошобо. Гахайнууд­шье олиггүй мухайгаар хар-хур гэлдэн, баабгайе тойрон харайлдажал мэдэбэ. Тооһо шоройшье гээшэ бодошобо даа.

Гахайнуудтаа шэнгэн һү үгэхэеэ томо тэргэ дээрэхи боошхонууд руу эюулжэ байһан Габдул, һүеэ дороһоонь үгэхэеэ бэлдэһэн Жаб хоёр гайхалдан зогсобод. Тэргэ дээрэһээ Габдулай хараһаниинь, томо гэгшын баабгай гахайнуудые альгадана, теэд тэдэнь унанашьегүй. Дүтэ харайһыень хаза­адшье туршана, теэд шахамал тарган гахайнууд ехээр шархатанашьегүй ха. Габдул нүхэр тээшээ хаража:

- Урда хадымнай эзэдэй нэгэн га­хайнуудтаймнай наадажа байнал, - гэжэ хүхюутэйгээр хэлэбэ. Тиимэ хүүр дуулаһан Жаб ахатан:

- Үтэр түргэн ангуушадые асаржа, тэрэниие унтуулая! –гэбэ.

Габдулай хараашалхадань, дүшөөд метрэй зайда оршодог столовын хэ­рэлсы дээрэ тэрэнэй дүү хүбүүн Абха­ад тамхяа носоожо байба.

- Абхаад, үтэр бушуу ангууша Бад­мажабые асар наашань! Гахайнуудтам­най баабгай добтолжо байна!

- Ахай, би ойлгооб. Арбаад мину­та соо асархаб! – гээд, Абхаад “Ураал” хүлэгтөө һуужа, тооһо бурьюулан гүйлгэшэбэ.

Нээрээшье, хоёр модоной зайда байдаг Нохойн-Буланһаа Бадмажабые бушуу асаржа, арьяатаниие хороолгоо.

Боомын арын тайгаһаа гахайн байра хүрэтэр дүрбэн модо болодог. Бага Үбэр уулын хормойһоо бурьялан гараһан түргэн урасхалтай Улаан-Гор­хон гахайн байрын зүүгээр урдажа, Эрхүү мүрэнтэеэ ниилэдэг. Горхо­ной хоёр хажуугаархи тайгада янза бүриин ан гүрөөл амидардаг. Теэд юундэ тайгын эзэн гахайн байра руу ошоо гээшэб гэжэ хэншье ойлгоногүй. Нээрээл Түнхэнэй хүн зоной урдын түүхэ һайн мэдэхэ, үльгэр домогуудые түүрээхэдээ бэрхэ, хурим түрэ, найр наадануудта түрүү зэргэдэ ябадаг хон­гёо хоолойтой, уран үгэтэй Габдулай хэлэһээр, тэрэ бартахи шахамал тар­ган гахайнуудтай наадахаяа ерэһэн болоолтой? Ондоо юун гэхэбши!

Баһа тайга соо али олон элдэ­бын гайхалтай ушарнууд болодог ааб даа. Нэгэшье һүни хоноходоо, ой тайга мэдэхэгүй хүн жэхыдэг. Эгээл үхибүүнэй бархиржа, хүнэй эльгэ хата­жа байһаниие һүниин дунда дуулаха­даа, жэхынгүй яахаб даа. Шара шубуун унтахадаа, эгээл хүнэй эльгэ хатаһан абяа гаргадаг. Харин үнэгэн унтахадаа, үхибүүнэй бархирха абяатай тон ад­ляар хурхирдаг юм. Тиимэһээ, хүүгэд залуушуул, эдэ бүгэдэниие ойлгожо, ой тайга соо хонохо сагай болобол, бү айжа сээрлээрэйт.

Б.Бирбаев, Сэнгэ РИНЧИНОВ найруулба.