​Хэшээл: Владимир Жамбалович Тулаев

Владимир Жамбалович Тулаев 1940 ондо Эрхүү хотодо түрэһэн юм. Бага ба залуу наһаниинь Түнхэнэй аймагай Таһархай нютагта үнгэрөө. Толтын дунда һургуули дүүргээд, нэгэ бага кол­хоздо ажаллаһанайнгаа һүүлээр Буряадай багшана­рай дээдэ һургуулида hypahaн юм. Тэрэнээ дүүргээд, «Саяан» газетын редакторай орлогшоор, «Буряад үнэн» газетын тусхай корреспондентээр хүдэлөө. Тии­гээд хори гаран жэл, наһанайнгаа амаралтада гарата­раа, «Саяан» газетын редактораар ажаллаа. Бага бал­шар наһанһаань Шалдуунай таабайнгаа онтохо, үльгэр, домогуудые шагнаха дуратай байгаа. Эгээл энэ үедэ зохё­охы замайнь эхин захалһан юм. Оюутан байхадаа, өөрөө онтохонуудые найруулжа, бэшэжэ эхилээ. Владимир Жамбаловичай турүүшын «Долоон үбгэд» гэжэ ном со­онь тэрэ онтохонуудынь орожо, 1973 ондо Буряадай но­мой хэблэл гаргаһан юм. Энэ номынь монгол хэлэн дээрэ оршуулагданхай. Зохёохы уран бэлигыень «Алтан хара­асгай», «Эсэгэеэ хүлеэлгэ» гэһэн повесть ба рассказуудай суглуулбаринууд гэршэлнэ.

Хэшээлэй темэ: «БҮТҮҮГЭЙ ДОБУУН ДЭЭРЭ»

(2-дохи хуби)

Зорилгонууд:

В.Тулаевай «Алтан хараас­гай» гэһэн повестиин 2-дохи хубиин удха һурагшадай хэр зэргэ ойлгоһыень шалгаха.

Һурагшадай аман ба бэ­шэмэл хэлэлгэ хүгжөөхэ, уха­ан бодолыень хурсадхаха.

Хүнэй хайшан гэжэ зүб харгыгаар, хара сагааниие илгаруулжа шадахаар, үнэн сэхэ, сэбэр һайхан сэдьхэл­тэй байхые, мүн али бүхы сагта ажамидаралые арша­лан ябахые хүмүүжүүлхэ.

Хэрэгсэлнүүд: презента­ци, номууд.

Хэшээлэй ябаса:

I. Эмхидхэлэй үе.

- Багшын оролто үгэ. Владимир Тулаевай намтар, зохёохы зам тухай хөөрэжэ үгэхэ. Буряад уншагшад, нютагай хүнүүд Владимир Жамбалович Тулаевые гур­бан талаһаа мэдэхэ байха. Түбхын түрүүндэ абынь нэрэ, обогоор - мэргэн баа­тар, Советскэ Союзай Герой Жамбал Ешеевич Тулае­вай хүбүүн юм байна гэжэ абаһаар лабламаар эли бай­на бшуу. Хоёрдохёор, В.Ж. Тулаев - үнинэй журналист, хори гаран жэл соо Түнхэнэй районой «Саяан» газетын редактор ябаһан. Гурбадахя­ар, тэрэ зохёол бэшэдэг юм.

Арадай аман зохёолнуудһаа һабагша та­тан бэшэһэн «Долоон үбгэд» гэжэ номоороо Владимир Ту­лаев үргэн олон уншагшадта мэдээжэ болоһон юм.

Ц-Д. Дондоковагай «Хара­асгай» гэжэ шүлэг hypaгшa уншана.

II. Түсэбөөр хөөрэлдөөн:

1. Найман ханатай гэр ту­хай.

а) Газааһаань ямар байга­аб?

б) Досоонь ямар бэ?

2. Хараасгайнууд.

а) Жалсарай таабай сэдь­хэлээ хайлаба.

б) Дашаадайн 10 хоногой урда тээхи ябадал.

3. Хэн эгээн түрүүн иимэ гэр баряаб? Жалсарай таа­байн хөөрөөн.

4. Үбһэшэд ерэбэ.

III. Асуудалнууд.

Тооно гэжэ юун бэ?

Хоймор гэжэ юун бэ?

Хэшээлэй дүн.

Гэрэй даабари: найман ханатай гэр зураха.

ВИКТОРИНА «ТАНИГТЫ: ЭДЭ ХЭД БЭ?»

1. «Бүхы наһаараа мал ажалда ябаһан, үнжэгэн тоһо зөөхэй шэнгэшэһэн шэнги зөөлэн хара шарайтай, нара­най rapaxahaa урид бодожо, Малаадайгаа һаажа бэлшээ­гээд, колхозойнгоо тугалну­удые эдеэлүүлээд ерээ». (Да­шаадайн иибии, колхозой тугалшан).

2. «Барбагар томо бэе­тэй хүн анхан ямар үнгэтэй байһыень илгаруулхын аргагүй болотороо ангайжа хубилшаһан бүрхэ малгай үмдэнхэй. Нимгэн хүхэ сам­са дээгүүрээ нариихан hyp oohop яахаяашьеб бүһэлөө. Үмдэнэйнгөө түрии үбдэгтөө хүрэтэр шамажархиба. Мяха маряагүй нариихан аад, шүрбэһэлиг хүлнүүдынь шабар соо сэбэр сагаахан мэтээр үзэгдэбэ. Наранай дүрэмэ халуунаар шаража байгаашье һаань, тэрэнэй уршалаатаһан хүрин хара нюурһаа дуһалшье хүлһэн гоожоногүй». (Жалсарай та­абай, үбһэшэдэй хажуур даб­тагша).

3. «Улаан пулаад бооһон, наһатайшаг эхэнэр улаан хэлэтэ амитаниие урдаа оруулдаггүй доржогонуур юм». «Дамбаахайн радио» (Шара-Дулма, звенодо эдеэ шанагша, тогоошон).

4. «Эгээн түрүүн хүрэжэ ерэһэн гонзогор ута, хара нюуртай, үндэр нарин бэе­тэй хүн эмээлтэй моринһоо яаралгүй бууба». (Жамбал абгай, звеньевой).

5. «Тэдэнэй дунда ута хара гэзэгэтэй, соол хара һайхан нюдэтэй, сагаахан шарайтай, намһаа нэгэ класс дээгүүр һурадаг, минии иибиитэй сугтаа малда ажалладаг эхэ­нэрэй басагые харабаб». (Сэ­сэг).

6. «Эгээл шоно шэнги муу­хай хүн тэрэтнай. Ажал хэжэ үгэхэ юм аал? Агнаха тагна­хамни, алаха хюдахамни гээд ябаха». (Шонын Дондиб).

ШАЛГАЛТЫН ТЕСТ

1. Дашаадай хэдыдэхи класс дүүргээб?

A. Табадахи

Б. Дүрбэдэхи

B. Зургаадахи

2. Найман ханатай гэрэй орой соорхой юун гэжэ нэрэ­тэйб?

A. Тооно

Б. Шагаабар

B. Үүдэн

3. Үбһэшэдэй звеньевойн нэрэ:

А. Даша-Нима

Б. Жамбал абгай

В. Нима-Сэрэн

4. Повесть соохи үйлэ ямар сагта болооб?

A. Дайнай урда

Б. Мүнөө сагта

B. Дайнай һүүлээрхи жэл- нүүдтэ

5. Гол геройн нэрэ.

A. Сэсэг

Б. Дашаадай

B. Дондиб

«АЛТАН ХАРААСГАЙН АМИДАРАЛТА ХҮСЭН»

(Хүн байгаали хоёрой хоорондохи харилсаан)

Ажал дүүргээ: Шагдурова Ирина, 11 классай һурагша. Хүтэлбэрилэгшэ: Аюшеева Алла Дугаровна, буряад хэ­лэнэй багша.

Уран зохёол, шүлэг бэ­шэгшэд юрын хүнүүд бэшэ гээд, олон хүнүүд тооло­дог. Уянгата шүлэг, зохёол­нуудаараа хүнэй сэдьхэл хүдэлгэжэ шадаха хүн боло­жо мүндэлхэдөө, наһан со­огоо бэлиг шадабарияа тур­шажа, хурсадхажа, уран зохё­олшо болон тодордог гээшэ. Энэнь зүб гэжэ тоолоноб.

Би Владимир Жамбало­вич Тулаевай «Алтан хараас­гай» гэжэ туужа ехэ дуратай­гаар уншаад, шэнжэлжэ, удха дээрэнь ажаллахадаа, яаха­даа энэ зохёол хүнэй сэдьхэл хүдэлгэнэб гэжэ элирүүлхэ гол зорилго табиһан байнаб.

Абань, Жамбал Ешеевич Тулаев Эсэгэ ороноо хамга­алгын Агууехэ дайнай үедэ баатар мэргэнээр дайлал­дажа, Советскэ Союзай Ге­рой гэһэн үндэр нэрэ зэргэ­дэ хүртэжэ, Буряад ороноо холуур суурхуулһан хүн юм. Бага ба залуу наһаяа Таһархай нютагтаа үнгэргөө. Балшар бага наһандаа Шо­жойн Шалдуунай гэжэ нага­са таабайһаа олон домог бо­лон онтохонуудые шагнаһан байна. «Алтан хараасгай» гэжэ номоо энэ таабайдаа зо­рюулаа. Мүнөө наһанайнгаа амаралтада гараашье һаа, миин һуудаггүй. Гэртэхи га­заахияа хэжэ, аша гушана­раа дүнгэлсэжэ ябана, түрэл нютагайнгаа хэрэгүүдтэ аргагүй эдэбхитэйгээр хабаадалсаһан зандаа.

Владимир Жамбалович өөрынгөө наһанай үеын зоной ажабайдал барим­талжа, хайшан гэжэ арбан хоёр наһатай Дашаадай хүбүүн түрүүшын ажабай­далай бэрхэшээлнүүдые дабажа, хүдэлмэриин дүй дүршэл абажа, аха зоной туһаламжаар Хойморой намаг соогуур үбһэ хуря­алгада ябажа hypaһыень бэшэһэн байна. Тиихэдээ ажалда һурган хүмүүжүүлгэ дээрэһээ үхибүүнэй һур- гаалиин шухала асуудал шиидхэгдэнэ, мүн энэ туужа соо хүн ба байгаали хоёрой хоорондохи харилсаан сэ­дэбтэй тон нягта холбоотой байна. Эсэгэ ороноо хамга­алгын дайнай дүүрэхэдэ, олон үхибүүдэй эсэгэнэр гэртээ бусажа ерээгүй гэжэ бултанда мэдээжэ. Гэртээ үлэһэн үри бэенэртэнь эсэ­гын һургаал дуулангүй хүн болохо гомдолтой хуби тушаалдаһан байна. Энэ зо­хёолоо автор дайнай һүүлдэ эсэгэгүй, хүшэр хүндэ бай­далда эжыгээ дахажа эрэ болоһон нүхэдтөө зорюулаа.

«Алтан хараасгай» гэжэ туужа ганса Дашаадай хүбүүнэй наһан тухай бэшэ, гүнзэгы удхатай, хүнэй, амитадай ажамидарал ту­хай зохёол болоно. Гадна хүнэй сэдьхэлэй байдалые тон гүнзэгыгөөр удхалжа гаргана. Арбаадхан наһатай Дашаадайн түрүүшынхиеэ үбһэндэ гаралсажа, хажуу­рай оншо олоһондонь Жал­сарай таабай тон ехэ үүргэ дүүргэнэ.

Энэ туужа соо хараас­гайн дүрэ гол һуури эзэлнэ. «Хараасгайн гэрэй һарабша доро уургайгаа хэбэл, һайн, гэр бүлэдэ жаргал ерэдэг».

Энээниие баримталжа, буряад зон хараасгайда тон һайнаар хандадаг юм. Жал­сарай таабайн Дашаадайтай Бүтүүгэй добуунай найман ханатай гэртэ хүрэжэ ерэ­хэдэнь, тэдэнһээ түрүүн хараасгайнууд ерээд, гэр байраяа зохёогоод, үри бэеэ хүмүүжүүлжэ үрдеэд байгаа. Жалсарай таабай тэдэниие хаража, сэдьхэлээ хайлан, гайхалтай урин нимгэн, зу­гааша хүхюун болошоо. «Ши, хүбаа, модо шулуугаар шэдэ­жэ, айлгажа байбаш. Арһыеш үбшэжэрхихэб. Ойлгоо гүш?» - гэжэ Жалсарай таа­байн хэлэхэдэ, Дашаадай ехэ гайхаһан байна. Юундэб гэ­хэдэ, арбаад хоногой урда тээ эжынгээ тугалнуудые бэл­шээридэнь туугаад, малай байра соо олон нүхэдөөрөө хараасгайнуудые амиды­гаар барижа, хүлдэнь бүд уяад наадаһан, уурхай соохи үндэгыень абажа бисалһан байгаа. Жалсарай таабайн иигэжэ хайрлажа, хамгаал­жа байхадань, тон гайхалтай байгаа.

Дашаадай хүбүүнэй ухаан бодол соо Жалсарай таабайн хараасгай тухай хөөрэһэн до­мог ехэ гүнзэгы мүр үлээгээ. Хүн түрэлтэн алтан шара Ха­раасгайн ашаар Шүдхэртэ шуһаяа һоруулжа үхэнгүй, амар мэндэ үлэһэн, тэрэ гэһэнһээ хойшо Хараасгай Хүнтэй инаг боложо, гэртэнь шабар уурхайгаа түхеэрдэг, дальбараануудаа дэгжээжэ табидаг болоһон юм. «Ами­тай юумэн бүхэндэ үрэнь эгээн хайратай юм. Этигэл ехэтэй һайхан шубууд хүн манда муу хэхэгүй, маниие хэзээдээшье хамгаалха гэжэ һанаһандаа гэртэнь эгээ хай­ратай юумэеэ - үри хүүгэдээ дэгжээнэ. Юрэдөө, амитайл юумэн бүхэниие, хоротой­шье, хорогүйшье болог, хайрлажа, хамгаалжа ябаха хэрэгтэй», - гэжэ Жалсарай таабайн хэлэһэн үгэнүүдынь Дашаадайн хамаг сэдьхэлы­ень хүлгүүлһэн байна.

Муу муухай һанаатай Шонын Дондиб алаха хю­даха гэжэ ябадаг хүн бай­жа, заахан инзагаханиие үншэрүүлээ, эхэ нугаһан дальбараа хоёрые алаһан байна. Дашаадай турашаһан заахан инзага оложо, Сэсэг­тэй хамта гэртээ абаашажа, сэдьхэлээ дэлгэн оролдожо, хани болгон тэжээхэ гэжэ шиидэнэд.

Эгээн аймшагтайнь юуб гэхэдэ, Шонын Дондиб буу­гайнгаа мэргэниие турша­хам гэжэ тэрэ дээрэ һууһан эхэ хараасгайе буудажа алаад, дальбараануудыень үншэрүүлжэрхёо.

Жалсарай таабайн һур- гаал ба үйлэ хэрэг Дашаа­дайн хүмүүжэлгэдэ шиидхэ­хы үүргэ дүүргээ: тэрэ үнэн зүрхэнһөө үншэн инзагые, нугаһадые, хараасгайе хайр­лана.

Энэ туужа соо Владимир Жамбалович Тулаев Жал­сарай таабайн арюун үүргэ, аша туһа эли тодоор, сэдь­хэл урмашуулмаар харуулжа шадаа. Номой эхинһээ һүүл болотор Дашаадай хүбүүн Жалсарай таабай хоёрой хани нүхэсэл үнэншэмэ ша­дамараар харуулагдана. Бүлэг бүхэн соо Дашаадай Жалсарай таабай хоёрой холбоон һонирхолтойгоор харуулагдахаһаа гадна, бай­гаалиин үзэгдэл, ажабайда­лай һургаал ехэтэй хэрэгүүд шадамараар хэрэглэгдэнхэй.

Уран зохёолшо бүхы зохё­олнууд соогоо эхэ байгаали­даа, тоонтодоо энхэргэн хан­дасаяа тоб байса харуулан гэршэлнэ. «Алтан хараасгай» туужа соогоо тоонто нютаг Таһархайгаа, Хоймор дайда­яа сэгнэшэгүй үгэнүүдээр зу­рагланхай. Гадна хүнэй сэдь­хэлэй байдал гүнзэгыгөөр удхалжа харуулаа, Дашаадай байгалидаа дуратайгаар, зүбөөр хүмүүжүүлэгдээ гэжэ тоолоноб. Хүн байгаали хо­ёрой таһаршагүй yтahaap холбоотой байһаниинь энэ туужа соо тон һайнаар зура­глагдаа. Байгаалияа хамгаал­ха гээшэ хүн бүхэнэй нангин уялга болоно.

А. АЮШЕЕВА, Түнхэнэй аймагай Горхоной дунда һургуулиин багша.

Туяна САМБЯЛОВА хэблэлдэ бэлдэбэ.