​ХЭШЭЭЛ: "Уран Дүшэ уулам, урин һэбшээеш дуулан..."

Эжы, абынгаа дайдада

Эзэн болон һууһайб даа.

Энхэ заяандаа найдан,

Этигэл тухай

дуулаһайб даа…

Хэшээлэй янза: тобшо­лолгын.

Хэшээлэй түхэл: стан­дартна бэшэ.

Хэшээлэй хэрэгсэлнүүд: компьютер, М. Самбуевай зо­хёохы ажалаар презентаци.

Хэшээлэй зорилго:

1. Һургалгын: М. Самбуе­вай ажал ябуулгаар тобшо­лол хэхэ, һурагшадай эрдэм мэдэсэ шалгаха;

2. Хүгжөөлгын: һураг- шадай уран уншалгын, поэ­тическэ зохёолнуудые шүүл- бэри хэхэ, һанал бодолоо дүүрэнээр, холбоотойгоор дамжуулха, литературна те­мэдэ элидхэл бэлдэхэ дадал шадабаринуудые хүгжөөхэ.

3. Хүмүүжүүлгын: По­эдэй уран бүтээлнүүдые анхаралдаа абан, түрэл хэ­лэнэйнгэээ уран аргануу­дые, гоё һайханиие сэгнэхэ, буряад арадайнгаа үндэһэн хэлэ, түүхэ сахиха мэдэрэл түрүүлхэ.

Хэшээлэй ябаса:

1.1. ЭМХИДХЭЛЭЙ ҮЕ.

2. Багшын оролто үгэ:

- Хэшээлэй сэдэб: “Уран Дүшэ уулам, урин һэбшээеш дуулан...”

Хэшээлэймнай эпиграф:

Эжы, абынгаа дайдада

Эзэн болон һууһайб даа.

Энхэ заяандаа найдан,

Этигэл тухай

дуулаһайб даа...

Буряадай элитэ поэт, СССР-эй Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн, радио-, тележурналист, Буряадай комсомолой шангай лауреат Мэлс Жамьянович Самбуе­вай зохёохы ажал ябуулга­ар тобшолол хээд, поэдэй уран шүлэгүүдые сээжээр уншаад, «Ленинград тухай цикл» шүлэгүүдэй удхаар хөөрэлдөө үнгэргэхэбди. Энэ хэшээлээ Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнда Агууехэ Илалтын 70 жэлэй ойдо зо­рюулнабди.

2. ЭЛИДХЭЛНҮҮД:

1. “Дууша сэдьхэл”. Поэдэй шүлэгүүдые һурагшад унша­на:

1.”Аба эжынгээ тоонто һайхан дайдада...”

2. “Эжы абын дайдада...”

3. “Алдартай нэрэтэй яба­хадам...”

4. “Бага наһан”.

5. “Эхин дуун”.

Тобшолол: Поэт эжы, абынгаа, тоонто нютагайн­гаа урда тон харюусалгатай байһан, бага наһандаа, эхин дуундаа баяр хүргэжэ ябада­гыень эли тодоор харанабди.

Элидхэл: “Мэлс Самбуе­вай уран зохёол алишье та­лаараа 4 тэгшэ, гүн удхатай, уран баян хэлэтэй...”.

Тобшолол: Уран шүлэгшэ хүрьһэтэ алтан дэлхэй дээ­рэ хүнэй бэе бэелжэ түрөө хадаа, хүнэй түлөө оролдо гэһэн гүн философско удха­тай зохёолнүүдые бүтээнэ.

1. «Ажа наһатай гүнзэгы удха тухай бодолготоод...»

2. «Зунай зүлгэ ногоон­до...»

3. «Сагай урасхал...», «Жэгтэй түргөөр үдэрнүүд ошоно... Жэлнүүдэй хойно- һоо жэлнүүд мэгдэнэ...» (һурагшад уншана).

Илангаяа Мэлс Самбуевай «Ара-Хангай» гэһэн суглу­улбари дээрэ тогтохо хүсэл түрэнэ. (һурагша тобшохо­ноор хөөрэнэ). Поэт «Ара- Хангай» гэһэн ном соогоо 8 мүртэй шүлэгүүдые арадай аман зохёолһоо эхи абан, ажабайдал, инаг дуран тухай гүнзэгы удхатай зохёолнуу­дые найруулаа.

«Найман мүртэй шүлэ- гүүдһээ» (һурагша уршана): «Ажалша хүн ажалайнгаа ашые мэдэг, ашата ехэ баяр, жаргалдаа найдаг!»

Багша: Ажал хэһэн хүн хэзээшье алдар нэрэтэй, арад зондоо хүндэтэй... Ара­дай хэлэһэн үгэ соо алтанай дуһал бии даа. «Ажал хэһэн - амтатай тоһон. Ажалгүй һууһан - аягада хооһон...»

Тобшолол: Мэлс Самбуе­вай зохёохы ажалай намтар хараад байхада, оройдоол 41 наһан соогоо хүнэй гай­хама ехэ бэлиг шадабари­та зохёолнуудаа бэлэглэжэ үрдеэ гээшэ. Һурагшадай элидхэлнүүд сооһоо по­эдэй зохёохы зам тухай эли тодоор мэдэжэ абаабди, дабтаһанай хэрэггүй гэжэ һананаб.

Мэлс Самбуев дууша сэдьхэлтэй һэн... «Поэдэй үгэнүүд дээрэ республикым­най композиторнууд ирагуу һайхан дуунуудые олоор бэшэнхэй. Тэрэ бүгэдынь сагые дабаһан гэршэ болон буряад арадаараа дэмжэгдэн дуулагдажа байдаг», - гэжэ поэт Булат Жанчипов тэмдэ­глээ һэн.

Мэлс Самбуевай бэлигэй нэгэ шэнжэ дуунууд болоно ха юм. Бэлигтэй хүгжэмшэн Чингис Павловтай хамта зохёоһон хэдэн дуунуудыень үргэн олон зон дуулажа бай­даг. «Адуушанай дуун», «Ню­таг тухай дуун», «Нютагаа бусалга», «Эжын түрэһэн ню­тагта» г.м. дуунуудынь ара­дайнгаа сээжэдэ һонороор хадуугданхай», - гэжэ хэлэ бэшэгэй эрдэмэй кандидат Виктор Жапов «Уран Дүшэ уулам...» гэһэн статья соогоо бэшэнэ.

Тобшолол: Харанхые ха­ранхы гэхэгүй, хадые үндэр гэхэгүй зориг түгэс Захаа­минда 1940 ондо түрэһэн эрхим дууша-шүлэгшэ хү- бүүдэй нэгэн Мэлс Самбуев болоно. 1973 онһоо СССР-эй Уран зохёолшодой холбоо­ной гэшүүн, 1974 ондо Бу­ряадай комсомолой шангай түрүүшын лауреат болоһон, Москва ба Свердловск хо­тонуудта үнгэргэгдэһэн Буряадай литература ба искусствын үдэрнүүдтэ ха- баадалсаһан. Богонихон на- һанайнгаа хугасаа соо 8 но­муудаа гартаа барижа үрдеэ һэн, харин «Ара-Хангай», «Алтан мүшэнэй гэрэл», «Ба­ясхалан хүргэнэб» гэһэн 3 номынь наһа бараһанайнь һүүлээр гараһан байна.

2.1. «Ленинград тухай шүлэгүүд» гэһэн цикл тухай тобшохон мэдээсэлнүүд… (һурагша хөөрэнэ). М. Сам­буевай үетэн, 1930-40-өөд онуудта түрэһэн зон уран шүлэгүүдыень уншажа, үзэл бодолоо, байра байдалаа зо­хёогоо ха юм.

1. Һурагша хэһэг уншана.

2. Нүгөөдэнь шүлэг унша­на.

2. «Петергоф» (һурагша уншана). 1709 ондо Пётр хаан энэ Петергоф гэһэн ордон байгуулаа. Петергоф парк болон фонтануудтай, уһан гоё хүүюурнүүдтэй. 1944 онһоо хойшо Петродво­рец гэһэн нэрэтэй болоо.

3. «Ладога», «Ажамидара­лай харгы» (һурагша унша­на).

4. «Пискарёвой булаша» (һурагша уншана). Пискарё­вой булаша дэлхэй дээрэхи хүн зоной мүнхэ дурасхаал, дэлхэй дээрэ дайн дажаргүй, амар мэндэ һуугты гэһэн за­хяа шэнэ үедэ үгэнэ...

С.Г.БУДАИН, 1-дэхи РБНЛИ- гэй буряад хэлэн болон литературын багша.