​"Үсөөн тоото арад соо үринь боложо түрөөлби. Хуби золынь, аяга сайень хубаалдахаяа

 Эдэ мүрнүүдые бэшэһэн Лопсон Дунзынович Тапхаев мүнөө амиды мэндэ ябаа һаа, 75 наһанайнгаа жабхаланта ой тэмдэглэжэ, үргэн олониитэ зониие, нүхэдэй үргэн дүхэриг суглуулха байгаал даа. Теэд найман жэлэй саана хорбоо энэ дэлхэйһээ түрэлөө урилан ошоо бэлэй ахатамнай...

1960-д онуудта, буряад уран зохёолой “алтан үе” гэжэ нэрлэгдэдэг сагта, тэрэ багаар мэдээжэ болоод байһан Николай Дамдинов, Дондог Улзыту­ев, Даши Дамбаев поэдүүдэй хойноһоо шэнэ долгё­ор эбхэрэн ерэһэн бэлигтэй залуу халаан – Лопсон Тапхаев, Мэлс Самбуев, Георгий Дашабылов, Борис Сыренов болон бусад. Буряад уран зохёолой түүхэдэ хэтэ мүнхэдөө үлэһэн ялас гэмэ нэрэнүүд.

“Мундаргын сэсэгүүд” гэжэ түрүүшын номһоо эхилээд, таби гаран жэлэй туршада хэблүүлһэн ном, шүлэг бүхэниинь дабташагүй уран хэлбэри шэн­жэтэй, гүн гүнзэгы удхатай. Лопсон Тапхаевай зо­хёолнуудай гүн бодол, уян хэлэн тухай литература шэнжэлэгшэ Н.Закусина иигэжэ бэшэһэн байна: “Да, есть наследство. Мать, отец, родина, время… Народ. Земля. Это понятия, это философия, на которые опи­рается поэт. Это наследство, которое дает богатство и силу. Все в человеке, все с человеком. И все пере­дается другому человеку» (Закусина Н.Л.Тапхаев. Золотой корень. – Рец.на книгу: Л.Тапхаев. Золотой корень.- М.Современник, 1981. – 143 с.).

Бадаржа ерэһэн уг изагуур –

Булгад, эхирид, хори, хонгоодор...

Бутархай олон обог отогууд –

Буряад гэжэ яһан мүнөөдэр.

Хуби золой сэлмэг наратай,

Арад бүхэнэй урдаа зүүхэ

Алас үглөө, урдын түүхэ –

Андалдашагүй баялигтай.

Үе сагуудай холбоо, энэ холбоо бэхижүүлгэдэ хүн бүхэнэй онсо өөрын үүргэ тухай поэт олон зо­хёолнууд соогоо зураглаа (“Уг залганам”, “Хүн гээшэ хүүргэ”, “Угай түүхэ”, “Ёохор” гэжэ поэмэнүүд болон бусад).

Түһөөень абан, хэнһээ мүндэлжэ,

Түбидэ ерэһэнээ һайса һананам.

Түүхэ ерээдүй хоёрые хүндэлжэ,

Уг гарбалаа шуһаараа залганам.

Энэ хоёрой эсэс, эхин –

Минии наһанай хоёр тала.

Хэһэн хэрэгэйм хэды бэхиие,

Хүүргын баханадал, батала.

Гүрэн түрын үндэр шагналнуудта – Буряадай бо­лон Россиин соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ, Бу­ряадай комсомолой шангай лауреат, Россиин Уран зохёолшодой холбооной шанда хүртэгшэ, Буряадай арадай поэт, Агуу Монгол улас түрын 800 жэлэй ойдо зорюулагдаһан Бүхэмонголой яруу найрагша­дай урилдаанда илагша, Хани Барисаанай ордендо хүртэһэн Лопсон Тапхаев ажабайдалдаа юрын, боро хүнһөө илгардаггүй, өөрыгөө нэгэшье дээгүүр тоо­ложо, һаймһардаггүй, зөөлэн, шогууша сэдьхэлтэй хүн байгаа.

Талын зэргэ дэлгэр сэдьхэл

Таниһан зонһоо ходол хүлеэнэлби.

Абаха юумэеэ абаарайт гэжэл

Альгаяа тала болгожо дэлгээнэлби.

Ород поэдүүд Юрий Кузнецов, Владимир Бояри­нов, монгол яруу найрагша Цэвээн (Дархан хотын мэр байһан) буряад поэт Лопсон Тапхаевай унаган нүхэдынь, зохёолнуудыень оршуулһан юм. Мүн анг­ли, француз, болгар, хальмаг, Балтиин арадуудай хэлэнүүдтэ шүлэгүүдынь оршуулагданхай. Иигэ­жэ буряад поэдэй сээжэдэ сугларһан баяр, гашуу­дал, хүсэлнүүд шүлэгэй мүрнүүд боложо тодороод, зөөлэншье, шэрүүншье, уян һайхан үгүүлэлынь түби дэлхэйгээр таран зэдэлнэл даа.

ТҮРЭҺЭН ГЭР

Түрэһэн гэртээ хүмнай

Тэбэрюулжэ нэгэ орогшо.

Түрэһэн гэрһээн хүмнай

Тэлүүлжэ нэгэл гарагша.

Энэл хоёрой зайда

Эндэл ами зуухаш.

Энхэ бэеынгээ һайнда

Эзэрхэжэ һуухаш.

ЭХИН

Дүрбэн алда дээрэһээ

Дүүлин, дэбхэрэн бууһан,

Шубуу үргөөн сэсэрһээр,

Шулуу дамжан гүйһэн

Эшэгэн зээрэг горхоной

Эдирхэг урасхалай хүсэн

Хаанаһааб гэжэ һонирхон,

Эхин өөдэнь шэртэхэдэм,

Огторгойн гэшхүүр гү гэхээр

Орьёл үндэр уула

Эрмэг хурса сохоороо

Үүлэ зүһэн һууба...

ПОЭДЭЙ НУЛИМСА

Бодолгодо хатанхай уйтай поэт

Эгсэ эрье дээрэ удаан зогсоно.

Дуугайхан байтараа, гэнтэ теэд,

Хуурайгаар юундэшьеб уйлажа захална.

Хэнээ алдааб, юугээ гээгээб?

Хэн хажууһаань һураха бэлэй.

Доронь гансал хэмэл далай

Долгилно, хүхэрнэ – далайдал далай.

Хүнэй гараар бүтэшэһэн далай –

Хүндөө үгэнэ гэрэл, дулаа.

Хэрэгтэй гэжэ поэт ойлгоно...

Хэды тиибэшье, эзэлүүдгүй уйлана.

ТҮНХЭМНИ

Үгэнь Л.Тапхаевай

Хүгжэмынь А.Андреевэй

Сэлмэг Буряад оронойм

Сэнхир торгон огторгойн

Хаяа хадхаад толгойгоо

Саяан хадам тобойлгоо.

Хангай Саяан баабаймни,

Хатан иибии Түнхэмни.

Гушан гурбан баатараа

Мундарганууд болгожо,

Абай Гэсэр байтараа

Һарьдаг болон тогтоо гээ.

Хангай Саяан баабаймни,

Хатан иибии Түнхэмни.

Үндэр шулуун хүбөөтэй

Үлгы соогоо тэнжэнхэйб.

Үльгэр сооһоош дэлхэй дээр

Үлүү нютаг олоогүйб.

Хангай Саяан баабаймни,

Хатан иибии Түнхэмни.

БОЛОХО ЮМ һАА...

Энээхэн наһанай сахаригые

Эрьюулжэ гэдэргэнь болохо юм һаа,

Хүгшэрһэн эжынгээ залуу наһые

Хүхижэ абахынь бусааха һэм даа.

Хараһан золойнгоо аша үриие

Хахадыньш харюулжа болохо юм һаа,

Арилһан абынгаа хахад ашаае

Арынгаа дабаанда хубааха һэм даа.

Угсаата зонойнгоо домог түүхые

Урданһаан эхилжэ болохо юм һаа,

Тэмтэрмэ бүрэнхы тэрэ сагые

Тэмсэлэй согхоноор гоёохо һэм даа.

НАҺАНАЙ САХАРИГ

Дурла, дурла, дурлаһаар,

Дуран дунда ороно даа.

Унша, унша, уншаһаар,

Ухаан соорхой болоно даа.

Хүдэл, хүдэл, хүдэлһөөр,

Үдэр үтэр ошоно даа.

Һанаа зобо, зобоһоор,

Һаншаг сагаан болоно даа.

АДЛИ

Тогтомол нуурай булангиртай

Уйдхар минии адли.

Түргэн горхоной тунгалагтай

Баяр минии адли.

Хүгжэм долгин хоёртой

Хүнэй сэдьхэл адли.

Хүгжэн, хөөрэн, эбхэржэ,

Замхан, бууран ябаһамни,

Хүхин, дурлан, энхэржэ,

Уйдан, уяран ябаһамни –

Али гэшэгүй адли

Абарагша минии дали.

ҺҮНИИН ШҮЛЭГ

Һүлэмхихэн галаа аһаагаад,

Һүрэг олон номой дунда

Хүрэг шэнги һуухадамни, -

Һүниин тэндэ бү һэри,

юушье бү һура,

Һаршагануур нимгэн саарһанда

Һанаха байхаяа шэбэнэжэ,

Һамуутай юумэдэл һуухадамни, -

Һүниин тэндэ бү һэри,

юушье бү эри.

Хон-жэн. Иимэ аалинда

Һонор бэем – локатор...

Дэлхэй шагнаад,

һанаа алдан,

Дэнгээ минии унтараатар

бү һэри, бү һэри.