​Үүсхэhэн хэрэгынь уладта хэрэгтэйл

Энэ гэрэл зураг дээрэ Агаһаа сэрэгэй албанда татагдаһан хүбүүд байна. Гэбэшье олонхиинь нэрэнүүд эли бэшэ

Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда хабаадагшад жэлһээ жэлдэ үсөөн боложо байна. Хэды тиигэбэшье дүлэтэ дүрбэн жэл соо үхэлтэ дайнда ябажа, амгалан байдалай нара асарһан үбгэ эсэгэнэрээ мартаха ёһогүйбди. Аяар 75 жэлэй үнгэрөөшье һаа, байлдаанай газарта яһаа орхиһон, һураггүй үгы болоһон баатар сэрэгшэдэй һэе бодхоогдоһоор, алдар нэрэнь арад зондоо бусаагдаһаар. Һайн дуратанай ашаар ехэ ажал ябуулагдана. Эгээл иимэ зоной нэгэн Чимита Саидовна Батоцыренова «Илалтын 75 жэлэй ой: гэрэл зурагууд ба дурасхаал» гэһэн гаршагтай түсэл зохёогоод, һонирхолтой ажал ябуулжа байна. 

- Эсэгын дайнда хабаадаһан хүндэтэ үбгэ эсэгэнэрнай, ара талада үлэжэ, Илалта шэрээлсэһэн хүнүүд үндэр наһатай болоо, олониинь хада гэртээ харяа. Үсөөхэн үлэһэн үбгэд, хүгшэдһөө тэрэ үеын байдал тухайнь һуража, мэдэжэ абаха ёһотойбди. Түүхэеэ алдаһан зон урагшагүй гээд сэсэн мэргэн үгүүлэл бии ха юм. Үшөө олон таагдаагүй, хэлэгдээгүй үгэнүүд дүүрэн. Тиимэһээ би Интернет сүлжээндэ Viber гэжэ холбоондо «Илалтын 75 жэлэй ой: гэрэл зурагууд ба дурасхаал» гэһэн бүлэг байгуулааб. Тэндэ хүн зон дайнда хабаатай урданай гэрэл зурагуудые, саарһа дансануудые толилхо гэһэн зорилго табиһан байгааб, - гээд, Чимита Батоцыренова түсэл тухайгаа хөөрэнэ. 

Тэрээнтэй ганзага ниилэн, Агын тойрогһоо уг гарбалтай багшын ажалай ветеран Батор Бороев болон Эрхүүгэй дасанай лама Цырен Соктоев гэгшэд һураггүй үгы болоһон сэрэгшэдэй нэрэ бэдэржэ олонод. Эдэ хоёр ахатан энэ ажал ябуулхадаа, тон дүршэлтэй болонхойнууд, хэдэн арбаад жэлдэ бэдэрэлгын ажал эрхилдэг. Зарим улад эдэ хоёрой ажалай түлөө мүнгэшье һарбайхамнай гээд дурадхалнуудые оруулна. Тиихэдэнь Батор Мункуевич Цырен Соктоевич хоёр таһа арсана. 

Энэ түсэлэй эгээл эхинһээнь Хэжэнгэ нютагай ахатан Бато-Цырен Дугаров ажал хэлсэнэ. Тэрэ мүнөө «Хэжэнгын гол» сониной сурбалжалагша юм. Бато-Цырен Цымпилович урданай гэрэл зурагуудһаа гадуур дайнда ябаһан, унаһан нютагайнгаа зоной намтараар һонирходог хүн юм. Иимэ зоной һайгаар энэ ажалнай урагшатайгаар ябана. “Гэбэшье хэхэ ажал үшөөл ехэ, һайн дуратанай хабаадахые хүсэбэл, арсахагүй байгаабди”, – гэжэ түсэл бэелүүлэгшэд мэдүүлнэ. 

Баряанда абтаһан зоной гэрэл зурагууд Германиин архивһаа олдоо

Һара тухай саана байгуулагдаһан энэ бүлэгтэ мүнөөдэрэй байдалаар 400 гаран хүн хамаараад байна. Олон һонин гэрэл зурагууд толилогдоо. Теэд энэ ябуулгань анханайнгаа зорилгоһоо хадууржа, нэгэ мэдэн гэхэдэнь, бэдэрэлгын ажал эрхилдэг бүлэг болоод байба. Олон сэрэгшэд шуһата дайнһаа амиды мэндэ түрэл нютагаа бусаха табисуургүй байгаа ха юм. Зарим зоной һүүлшын «хэбтэри» болоһон газаршье мүнөө болотор мэдэгдэнэгүй. Тиихэдэнь сэрэгшэдэй үри бэе, аха дүү, түрэл гаралынь тэндэһээ тэрэ хүн Улаан Армида татагдаһан, һүүлэй мэдээгээр тэрэ газар шадар байлдаанда оролсоһон гэхэ мэтэ мэдээнүүдые бэшэхэдэнь, зарим сэрэгшэд тухай һонирхолтой мэдээсэл гараад ерэнэ. 

- Иимэ һонин түсэл зохёоһон хүндэ һайниие хүргэхэ байнаб. Амаргүй хүндэ саг, аймшагтай дайн дажар дабажа гараһан баатарнуудаа мартаха эрхэгүйбди. Ургажа ябаһан залуушуулнай түүхэеэ һайнаар мэдэжэ ябаха хэрэгтэй. Минии эсэгэ Борис Константинович Бадрянов 1925 ондо Эрхүүгэй Алзобей нютагта түрэһэн намтартай. Тэрэ 1942 ондо 17 наһатайдаа дайнда мордоһон юм. Баруун дайнда ябахадаа, Курск шадархи, мүн тэндэһээ саашанхи байлдаанда оролсоһон. Нюрга һээрээ, хүлөө соо буудуулжа шархатаһан. Дайшалхы габьяатай байһанайнгаа түлөө хэдэн медальнуудаар шагнагдаһан юм. Дайнай һүүлээрхи жэлнүүдтэ арадай ажахы һэргээлсэжэ, бүхы наһаараа хүдэлөө. Тиимэһээ Эсэгын дайнда зорюулагдаһан ямаршье түсэл намда дүтэ, зүрхэ сэдьхэлыем хүдэлгэдэг, - гэжэ Аграфена Бадрянова һанамжаараа хубаалдана. 

1418 хоног үргэлжэлһэн Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайн манай үргэн ехэ гүрэнэй айл бүхэндэ хабаатай. Хэдэн мянган хүн ами наһаяа хайрлангүй, Илалта шэрээлсээ гээшэ. Ара талада үлэжэ, унаһан малгайгаа абаха забгүй ажал хэһэн эжынэрэй, наһаа хүсөөдүй хүүгэдэй гаргаһан баатаршалга сэгнэшэгүй ехэ юм ааб даа. Хэдэн олон сэрэгшэд бүһэлэлтэдэ байгаа, дайсанай шорондо һуугаа гэжэ мүрдэлгэдэ ороо гээшэб? Энэ ябуулгаһаа боложо, олонхи сэрэгшэд дайнай һүүлээрхи амгалан үедэшье олон юумэ хөөрэдэггүй байгаа. Хараһан үзэһэнөө, зобоһоноо зосоогоо баряад, хада гэртээ ябаа. Тиимэһээ багаханшье мэдээ суглуулжа, үнэн юумэ элирүүлжэ, ажал эрхилжэ байһан зониие тэмдэглэмээр, һайшаамаар. 

- Агууехэ дайнда зорюулагдаһан ном, уран һайханай, мүн баримтата кинонуудые багахан ябахаһаа хараха ехэ дуратай байгша һэм. Минии хүгшэн аба Очир Сантыпович Шагжиев зүүн тээ дайнда хабаадалсаһан юм. Олон нүхэдөөрөө буулгуулһан гэрэл зурагтай дайнһаа ерэһэн юм. Тэндэ гансал өөрынгөө хүгшэн абые танихаһаа бэшэ, ондоо зониие мэдэхэгүйбди. Теэд тэрэ гэрэл зурагнай үгы болоо һэн. Абынгаа мэндэ байхада, һуража абаагүйдөө голхордогбди. Иимэ танигдаагүй хүнүүдтэй гэрэл зурагууд олон зондо байһан байха. Манай энэ түсэлдэ хабаадаһан зон өөрынгөө түрэл гаралые олохо аалам гэжэ энэ ажал ябуулжа эхилээбди, - гээд, энэ түсэл ябуулагша Чимита Саидовна хэлэнэ. 

Халуун шулуу долёожо, үни удаан хүлеэгдэһэн Илалта шэрээлсэһэн нэгэшье хүн хэзээдэшье мартагдаха ёһогүй!